Ο ισπανικός εμφύλιος , ο οποίος διήρκεσε από το 1936 ως το 1939, αποτέλεσε από πολλές απόψεις «προοίμιο» του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη- τόσο από άποψης αντιμαχόμενων πλευρών, των Δημοκρατικών και των Εθνικιστών- όσο και από πλευράς τεχνολογιών και τακτικών που θα καθόριζαν την έκβαση της επερχόμενης αναμέτρησης. Η σύγκρουση αυτή βρίσκεται στο επίκεντρο δημοσιεύματος του Observer, με τίτλο «80 χρόνια μετά, η Ισπανία ίσως είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει τα φαντάσματα του εμφυλίου».
Ειδική αναφορά γίνεται στο Φοσάρ ντε λα Πεντρέρα, ένα μαζικό τάφο όπου τάφηκαν τα πτώματα 1.700 εκτελεσθέντων από τις δυνάμεις του Φράνκο Δημοκρατικών μετά το τέλος του εμφυλίου το 1939 – στρατιωτών και αμάχων- έχοντας πρώτα μεταφερθεί μέσα από τους δρόμους της Βαρκελώνης. Στην περιοχή χτίστηκε μνημείο μόλις το 1985, και για χρόνια ξεναγήσεις εκεί έκανε ένας Άγγλος, ο Νικ Λόιντ, που τονίζει ότι πολλές φορές καταλήγει να είναι αυτός που ακούει παρά αυτός που ξεναγεί, καθώς το Φοσάρ ντε λα Πεντρέρα είναι γεμάτο ιστορίες που δεν έγιναν ποτέ γνωστές: Οικογένειες νεκρών, άνθρωποι συγγενείς των οποίων σκοτώθηκαν πριν καν αυτοί γεννηθούν, ιστορίες συλλήψεων, διωγμών και βασανισμών.
Αρκετοί θεωρούν ότι ο ισπανικός εμφύλιος είναι μία υπόθεση η οποία πρέπει να μείνει στο παρελθόν, αλλά δεν είναι λίγοι αυτοί που διαφωνούν, αναζητώντας έγγραφα, ντοκουμέντα κ.α.
Ο Αλφόνς Βάσκεζ Ομπιόλς είναι ένας από αυτούς, ο αδελφός της γιαγιάς του οποίου φυλακίστηκε και σκοτώθηκε, χωρίς ποτέ η σορός να φτάσει στην οικογένειά του. Ιδιαίτερη οργή του προκαλεί το μνημείο στη Valle de los Caidos, που χτίστηκε εν μέρει από αιχμάλωτους Δημοκρατικούς, το οποίο, σύμφωνα με τον Φράνκο, θα αποτελούσε μια «εθνική πράξη εξιλέωσης». Ο ίδιος ο Φράνκο είναι θαμμένος εκεί- αλλά δεν θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματικό στον ρόλο του ως σύμβολο εθνικής συμφιλίωσης. Μερικές εβδομάδες πριν, σε μια ιστορική απόφαση, δικαστήριο απεφάνθη ότι τα πτώματα δύο Δημοκρατικών που είχαν εκτελεστεί με συνοπτικές διαδικασίες μπορούν να εκταφούν και να ταφούν «με αξιοπρέπεια» κάπου αλλού. «Το μέρος αυτό είναι ένα σκάνδαλο. Είναι απλά ένα φασιστικό μνημείο, είναι απαράδεκτο».
Άλλος ένας επισκέπτης στο Φοσάρ, ο Σέρτζιο Λόμπο, αναφέρεται στο δημοσίευμα, ήθελε να φέρει την κόρη του, 12 ετών, αλλά εν τέλει πήγε μόνος του. «Λέει ότι δεν τα της διδάσκουν στο σχολείο. Δεν πιστεύει ότι καταλαβαίνει αρκετά». Σημειώνεται πως σε έρευνα πριν λίγα χρόνια διαπιστώθηκε πως το 69% των ερωτηθέντων μεταξύ 14 και 17 ετών απάντησαν ότι έχουν λίγες ή καθόλου πληροφορίες για τον εμφύλιο πόλεμο. Το πτώμα του παππού του Λόμπο δεν βρέθηκε ποτέ. «Το ότι επαφίεται σε έναν Άγγλο να κάνει ξεναγήσεις σε αυτό το μέρος κάτι λέει. Απλά βάλαμε έναν επίδεσμο στο τραύμα και το ξεχάσαμε. Δεν αρκεί. Εδώ στην Καταλονία όλοι μιλούν για ανεξαρτησία από την Ισπανία. Καλά είναι όλα αυτά, αλλά πρέπει να βάλουμε προτεραιότητες. Φοβάμαι ότι η κόρη μου δεν θα μπορεί να πει στην κόρη της τι και πώς ήταν ο εμφύλιος».
Επίσης, όπως υπογραμμίζεται στο δημοσίευμα, 80 χρόνια μετά δεν υπάρχει μουσείο αφιερωμένο στον εμφύλιο- πέρα από κάποια μικρά στα πεδία μαχών της Αραγωνίας. Ακόμη, στην Καρταχένα, σε ένα παλιό καταφύγιο μπορεί να δει κανείς κάποιες εκθέσεις που παρουσιάζουν τοπικά βιώματα. Στην Γκουέρνικα (γνωστή από τον πίνακα του Πικάσο) υπάρχει μια μόνιμη έκθεση αφιερωμένη στην ειρήνη. «Αλλά πουθενά δεν υπάρχει ένα μουσείο που επιχειρεί να πει την τραγική ιστορία των δεινών της Ισπανίας μεταξύ του καλοκαιριού του 1936 και του Απριλίου του 1939» αναφέρεται στο δημοσίευμα.
«Είναι τόσο μανιχαϊστικά τα πράγματα στην Ισπανία» λέει ο Πολ Πρέστον, Βρετανός ιστορικός με ειδίκευση στην ιστορία του 20ού αιώνα. «Είναι ακόμα σε μεγάλο βαθμό “όσοι δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας” και υπάρχουν πολλοί που νομίζουν ότι ο Φράνκο ήταν υπέροχος».
Στο εξωτερικό μπορεί η μάχη των Ισπανών Δημοκρατικών εναντίον των Εθνικιστών του Φράνκο, που στηριζόταν από τη ναζιστική Γερμανία και τη φασιστική Ιταλία, να έγινε γνωστή ως ένας ευγενής αγώνας (όπως παρουσιάστηκε από τα έργα του Έρνεστ Χεμινγουέι και άλλων) αλλά κατά τις δεκαετίες της διακυβέρνησης Φράνκο, επιδιώχθηκε η μονόπλευρη παρουσίαση των γεγονότων, με τους Εθνικιστές στρατιώτες να παρουσιάζονται ως αυτοί που επενέβησαν για να σώσουν την παλιά, καθολική Ισπανία από τις εχθρικές δυνάμεις του αθεϊσμού και του κομμουνισμού. «Η Ισπανία υπέστη 40 χρόνια εθνικής πλύσης εγκεφάλου και τρόμου. Ο σκοπός εκείνου του πολέμου ήταν να καταστραφούν όσο περισσότεροι Δημοκρατικοί ήταν δυνατόν. Και υπό το καθεστώς Φράνκο η νίκη εκείνη θεσμοθετήθηκε» αναφέρει ο Πρέστον. Μνημεία για τον πόλεμο στήθηκαν σε όλη την Ισπανία, αλλά μόνο οι νεκροί των Εθνικιστών κατονομάζονταν και τιμώνταν. Οι επιζώντες έλαβαν προειδοποιήσεις να τηρήσουν χαμηλό προφίλ.
Ωστόσο, αυτό είχε ήδη αρχίσει να αλλάζει όταν πέθανε ο Φράνκο, το 1975. Ωστόσο, η τάση πλέον δεν ήταν να αποκατασταθούν οι ηττημένοι, αλλά να μπει το αιματηρό αυτό κεφάλαιο στο «χρονοντούλαπο». Γενική αμνηστία δόθηκε για εγκλήματα πολέμου και φάνηκε να διατηρείται ένα ανεπίσημο «pacto de olvido» (σύμφωνο λησμονιάς) περίπου 30 χρόνια.
Αυτή η αλλαγή τάσης και αντίληψης μεταξύ γενεών, που χαρακτηρίζει νεότερους Ισπανούς όπως ο Βάσκεζ και ο Λόμπο, εκφράζεται στο βιβλίο «Οι Στρατιώτες της Σαλαμίνας», που εκδόθηκε το 2001, και πραγματεύεται τη διερεύνηση ενός περιστατικού κατά τα τέλη του εμφυλίου από έναν μεσήλικα δημοσιογράφο. Το βιβλίο είχε απήχηση στο κοινό, και έγινε ταινία το 2003. Σύντομα θα ακολουθήσει το βιβλίο The Memory Battles of the Spanish Civil War, από τον Σεμπάστιαν Φέιμπερ, Αμερικανό ακαδημαϊκό, ο οποίος μίλησε με πολλούς Ισπανούς μέσης ηλικίας που έχασαν τους γονείς τους, οι οποίοι «άρχισαν να νιώθουν ότι το χρωστούν στους γονείς και τους παππούδες τους να μάθουν τι ακριβώς συνέβη, και να το περάσουν στην επόμενη γενιά. Οπότε βλέπουμε αυτή την αλλαγή μεταξύ των γενεών στην Ισπανία, την αίσθηση ότι τα παλιά δεινά δημιουργούν ένα καθήκον – να μιλήσουν κάποιοι για αυτά».
Τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια έχει παραχθεί ένας μεγάλος αριθμός βιβλίων, ταινιών και ντοκιμαντέρ για τον εμφύλιο πόλεμο, ενώ έρευνες έχουν οδηγήσει στον εντοπισμό των σορών περίπου 2.000 θυμάτων των δυνάμεων του Φράνκο. Το 2007, ο τότε πρωθυπουργός Θαπατέρο πέρασε έναν νόμο περί «Ιστορικής Μνήμης», καταδικάζοντας το καθεστώς Φράνκο και αναγνωρίζοντας τα θύματα και των δύο πλευρών, παρέχοντας στήριξη στους συγγενείς τους. Ακόμη, επιβλήθηκε η απομάκρυνση των υπερβολικά έντονων/ εμφανών εμβλημάτων της περιόδου Φράνκο από δημόσια κτίρια και χώρους. Αυτό βέβαια έχει προκαλέσει αντιδράσεις: Τον Δεκέμβριο, η αριστερή δήμαρχος Μαδρίτης, Μανουέλα Καρμένα, ανακοίνωσε ότι 30 ονόματα οδών στην πρωτεύουσα που συνδέονταν με το καθεστώς Φράνκο θα άλλαζαν- ωστόσο προκλήθηκαν αντιδράσεις και αυτό δεν έχει γίνει ακόμα. «Υπάρχουν ακόμα, φαίνεται, δύο Ισπανίες όσον αφορά στην επανεξέταση του εμφυλίου πολέμου» αναφέρεται σχετικά.