Με 34 Ασκήσεις Ελευθερίας συστήθηκε στο αθηναϊκό κοινό η πολυαναμενόμενη documenta το περασμένο δεκαήμερο. Σε έναν φορτισμένο ιστορικά χώρο, στα πρώην ΕΑΤ/ΕΣΑ του πάρκου Ελευθερίας, υποδεχόταν τον επισκέπτη η εγκατάσταση του Ανδρέα Αγγελιδάκη, με 68 μετακινούμενα καθίσματα, όμοια με μπετά. Πρόδηλος ο συμβολισμός: σε μια «ερειπωμένη» δημοκρατία, η έκθεση προσκαλούσε τους επισκέπτες να συμμετάσχουν σε ένα νέο πολιτικό θέατρο, διαμορφώνοντας εν συνόλω ένα «σώμα», που αρθρώνει φωνή στο δημόσιο λόγο: «Οι 34 Ασκήσεις Ελευθερίας έχουν στόχο να συνθέσουν μια queer αντιαποικιακή ευρωπαϊκή συμφωνία με αφετηρία τη δεκαετία του 1960 έως σήμερα, εμπλέκοντας στο διάλογο και φέρνοντας στο προσκήνιο αντιφρονούσες, ετερογενείς και αποσιωπημένες αφηγήσεις», έγραψαν οι επιμελητές, συστήνοντας στο κοινό, εκτός από Έλληνες και διεθνείς καλλιτέχνες, θεωρητικούς και ιστορικούς.
Πολύς λόγος έγινε για το δελτίο-μανιφέστο της διοργάνωσης, τόσο στον Τύπο, όσο και στα μέσα κοινωνική δικτύωσης. Η συζήτηση κατά τη γνώμη μας δεν πρέπει να επικεντρωθεί στον ιδεολογικό προσανατολισμό της documenta. Η αληθινή τέχνη ποτέ δε μετρήθηκε με όρους «αριστεροσύνης» κι όταν το έκανε καταχωνιάστηκε ως στρατευμένη. Το στοίχημα είναι να δούμε πώς λοιπόν η έκθεση αποτυπώνει το πνεύμα του γενικού τίτλου της «Μαθαίνοντας από την Αθήνα». Τί, λοιπόν, απασχολεί την ελληνική κοινωνία και πώς η documenta μπορεί να κεντρίσει το ενδιαφέρον της; Ρωτήσαμε τους ιστορικούς τέχνης Μάνο Στεφανίδη και Θανάση Μουτσόπουλο για τον απόηχο που άφησε η επίσημη πρώτη της Documenta.
Θανάσης Μουτσόπουλος: Η μεταφορά της εγχώριας πολιτικής ρήξης σε μια καλλιτεχνική διοργάνωση
Όλα δείχνουν ότι, και ελλείψει προϋπολογισμών για άλλες μεγάλες καλλιτεχνικές διοργανώσεις, η Ντοκουμέντα θα μονοπωλήσει την εικαστική συζήτηση της επόμενης χρονιάς. Μετά την πρωτοφανή οικονομική κρίση η οποία σάρωσε και την καλλιτεχνική δραστηριότητα, η είδηση για τη διεξαγωγή αυτής της διοργάνωσης δημιούργησε μια προσμονή σε πολλούς ανθρώπους.
Η προσμονή και η ηρεμία έδωσαν πριν από λίγο καιρό τη θέση τους σε ένα συγκρουσιακό κλίμα. Η συντηρητική δημοσιογραφία, στάθηκε σχεδόν μπλοκ ενάντια στη διοργάνωση. Βασικές της ενστάσεις η αντιμετώπιση της Αθήνας ως μιας κατεστραμμένης, τριτοκοσμικής μητρόπολης, η έμφαση στον «εξωτισμό» της, η σχεδόν αποκλειστική προβολή της trans και queer κοινότητας, των μειονοτήτων, η αδιαφορία για το mainstream της ελλαδικής τέχνης. Mια αντίστοιχη κριτική που γίνεται στην κυβέρνηση από τη συντηρητική δημοσιογραφία στα πρωτοσέλιδα, εμφανίζεται για πρώτη φορά στο πολιτισμικό ρεπορτάζ. Για πρώτη φορά (;) στην Ελλάδα η τέχνη αντιμετωπίζεται πολιτικά. Για πρώτη φορά λοιπόν έχουμε (ανοικτά) για έναν διαχωρισμό μεταξύ αριστερής και δεξιάς αντίληψης για την τέχνη.
Τι είχε προηγηθεί; Η περίοδος της προετοιμασίας της διοργάνωσης έδωσε αφορμή σε μια αναζωπύρωση των ελπίδων μιας σειράς καλλιτεχνών ή παραγόντων της ελλαδικής τέχνης ότι το όνομα τους θα συμπεριληφθεί. Σε μια διαλυμένη οικονομία, με τους κρατικούς φορείς που σκόρπιζαν αφειδώς τεράστια ποσά τα προηγούμενα χρόνια σήμερα μπλοκαρισμένους, η κατάσταση της κρίσης ξύπνησε αντανακλαστικά ελπίδας από το εξωτερικό τύπου «Καλωσήρθε το Δολάριο». Όταν τελικά κατακάθισε ο κουρνιαχτός, πολλοί απογοητεύτηκαν. Άλλοι για λόγους προσωπικής φιλοδοξίας, άλλοι γιατί δεν υπάρχει κάποια παρουσία μιας ελληνικής σκηνής ή ιστορίας, άλλοι γιατί περίμεναν την ανακάλυψη μιας κρυμμένης σκηνής ή, έστω, νέων άγνωστων ταλέντων. Ανταυτών, όταν ανακοινώθηκαν τα ονόματα, ακούστηκαν τρία μόνο ονόματα έντονα συστημικών καλλιτεχνών, με στενές σχέσεις μεταξύ τους και με την ελληνική γραμματεία της διοργάνωσης. Απογοήτευση.
Εδώ κάπου μοιάζει η συντηρητική κριτική να έχει, εν μέρει, δίκιο: με όλες τις μέχρι στιγμής επιλογές της η Ντοκουμέντα, κραυγάζει στους μη-δικτυωμένους ιθαγενείς ότι είναι «πολύ πίσω», σχεδόν τριτοκοσμικοί. Προσωπικά δεν θα είχαμε κανένα πρόβλημα να ομολογήσουμε τον τριτοκοσμισμό αυτής της χώρας. Το παραδεχόμαστε εξάλλου σε τομείς όπως την πολιτική συζήτηση, τη μορφή και την οργάνωση των Μ.Μ.Ε., τη δημόσια πολιτική και υγεία, που μικρή σχέση έχουν με τα ευρωπαϊκά στάνταρ. Όμως στην περίπτωση της τέχνης, όπου και κει βέβαια κάθε άλλο παρά γόνιμα, πολύ περισσότερο δε, ελάχιστα “πρωτοποριακά” είναι τα πράγματα, η επιλογή αυτής της γραμμής απλώς κρούει ανοιχτές θύρες. Τα ελλαδικά εικαστικά κάθε άλλο παρά αγνόησαν τα τελευταία χρόνια κάθε ποικιλία πολιτικών δράσεων, κολεκτίβων, αστικών εξερευνήσεων, queer πολιτικής, θέματα μειονοτήτων ή το μεταναστατευτικό. Άρα, είτε το αθηναϊκό κλιμάκιο της Ντοκουμέντα φέρνει με ένα νεο-αποικιακό ύφος γυαλιστερές χάντρες στους ιθαγενείς, είτε καταφέρνει, στο επίπεδο των ιδεών, να μην είναι τελικά “πιο μπροστά” από τους ιθαγενείς. Κι αυτό κι αν είναι απογοητευτικό σε σχέση με την προσμονή.
Οποιαδήποτε αρνητική κριτική κατά της Ντοκουμέντα σ' αυτή τη φάση, προφανώς, θα ακουστεί πρόωρη και προκατειλημμένη , αφού ακόμη αυτή δεν έχει ξεδιπλώσει το εκθεσιακό της πρόγραμμα, ούτε στην Αθήνα, αλλά ούτε -κυρίως- στο Κάσελ. Πιο γόνιμο θα ήταν στα πλαίσια μιας δημόσιας συζήτησης, να καταθέσουμε σκέψεις για το τι θα θέλαμε από την επερχόμενη Ντοκουμέντα. Θα θέλαμε να εκπλαγούμε, θα θέλαμε να νιώθουμε ότι θα επιτραπεί στην αθηναϊκή (και όχι μόνο) καλλιτεχνική κοινότητα να συμμετέχει σε μη αποικιακούς/ιεραρχικούς όρους, θα θέλαμε να συνεισφέρει και να αλλάξει την εγχώρια σκηνή σε μη αποικιακούς/πατερναλιστικούς όρους. Μπορούμε να αποκλείσουμε σε αυτή τη χρονική φάση ότι κάτι τέτοιο θα γίνει αργότερα; Ασφαλώς όχι, αλλά οφείλουμε να πούμε ότι τα πράγματα μέχρι στιγμής δεν δείχνουν καλά. Ναι, οποιαδήποτε αρνητική κριτική κατά της Ντοκουμέντα σήμερα μοιάζει με την αντίδραση κατά της κυρίας Μέρκελ ή των ντόπιων (νεο-) “γερμανοτσολιάδων”, μια έξαρση του εγχώριου ανορθολογισμού που κορυφώθηκε το περασμένο καλοκαίρι λίγο πριν το περίφημο δημοψήφισμα. Όμως φοβάμαι, μέχρι στιγμής, ότι τα ανορθολογικά επιχειρήματα που κυριάρχησαν στην πολιτική συζήτηση πέρυσι μοιάζουν να έχουν μια παράδοξη δικαίωση στην καλλιτεχνική. Κάτι μου λέει όμως ότι κανείς δεν θα βγει στο Σύνταγμα γι' αυτόν το λόγο. Όμως γιατί να το κάνει; Στο κάτω κάτω είναι απλώς τέχνη.
Μάνος Στεφανίδης: Ψυχραιμία παιδιά!
Η documenta είναι ένας ιστορικός θεσμός της μεταπολεμικής τέχνης με διεθνές κύρος και είναι σαφώς επιτυχία η έξοδος της από το Κάσσελ και η παρουσίαση της στην Αθήνα. Η ελληνική κοινωνία γενικότερα και η ελληνική τέχνη πιο εξειδικευμένα, έχουν υπαρξιακή ανάγκη να υπερβούν την εσωστρέφεια, τον μίζερο ομφαλοσκοπισμό και να διαλεχθούν δυναμικά και ισότιμα με ό,τι πρωτοποριακό συμβαίνει σήμερα στο κόσμο. Χρησιμοποίησα σκόπιμα τη λέξη "δυναμικά", δηλαδή όχι παθητικά, και τη λέξη "ισότιμα", δηλαδή όχι υποτελώς ή καθ' υπαγόρευση για να δείξω έναν ορθό τρόπο λειτουργίας... Ένα modus operandi που θα είναι politically correct. Και επίσης ανέφερα τη λέξη "πρωτοπορία" ως αντίθετο του, όποιου, ψευδομοντερνισμού. Αν ισχύσουν αυτές οι τρείς παράμετροι, δηλαδή η αμοιβαιότητα, η ισοτιμία και το ρηξικέλευθο πνεύμα, τότε η ωφέλειά μας από την documenta θα είναι πολύ μεγάλη. Πόσο μάλλον που η ελληνική τέχνη, χρόνια τώρα, πορεύεται χωρίς ουσιαστική, κρατική στήριξη, χωρίς υπεύθυνη πολιτιστική πολιτική, ερήμην του ευρύτερου κοινωνικού σώματος, όντας "ανάδελφη" και "αυτιστική" εκτός Ελλάδος και βιώνοντας δραματικά την περιφερειακότητά της. Αγνοώντας, μ' άλλα λόγια, είτε την σχετικότητα του δίπολου κέντρο - περιφέρεια, είτε το ευοίωνο γεγονός ότι κάθε περιφέρεια είναι δυνητικά ένα μελλοντικό κέντρο.
Όπως και να έχει το πράγμα όλη αυτή η όσμωση ανάμεσα στο εντόπιο και το διεθνές εικαστικό κοινό θα είναι πολλαπλά χρήσιμη -ήδη ετοιμάζονται αντεκθέσεις ως απαντήσεις στις μεγάλες εκδηλώσεις της documenta- έτσι ώστε να ξεφύγουμε λίγο από την αδράνεια και τον πεσιμισμό που εκ των πραγμάτων δημιουργεί η κρίση.
Εν ολίγοις, θέλω να πω ότι είναι πρώιμες οι όποιες μεμψιμοιρίες, έστω και εάν κάποια πράγματα μας φαίνονται ακατανόητα ή εξεζητημένα. Αν ο ένας επιμελητής επελέγη από άποψη να είναι transsexual την δική του εμπειρία θα υποστηρίξει. Ζούμε εξ αλλού την δεσποτεία των κιουρέητορ. Μικρό το κακό. Ιδιαίτερα μάλιστα για μια πουριτανική - υποκριτική κοινωνία που θεωρεί τους παπάδες ειδικούς στα ζητήματα του σεξ. Άρα ... ξύδι για τους εξοργισμένους. Και για τους ολιγαρκείς ... ξυδάκι! Που προσφέρεται και σε δοσολογία υπουργού, ειδικού περί τα εικαστικά. Πόσο μάλλον που η documenta θα τρέχει με πολλαπλές εκδηλώσεις και ισάριθμες προκλήσεις για έξι ολόκληρους μήνες. Όποτε ας περιμένουμε...
Φοβάμαι, πως όλος αυτός ο ορυμαγδός με την τεράστια διαφήμιση και επίσης την χορηγία της πανίσχυρης γερμανικής Τράπεζας αντί να φοβίσει εντόπιους μεγαλοαστούς και μικροαστούς με το ενδεχόμενο μιας σαρωτικής επανάστασης - και μάλιστα δια στόματος του Toni Negri -, θα περάσει απαρατήρητος όπως τόσα και τόσα αλλά στη μακάρια μας πατρίδα. Βλέπετε, δεν βιώνουμε, κρίση αλλά βαθιά παρακμή οπότε δεν μασάμε από εξτραβαγκάντσιες όσο σοφιστεμένες κι αν είναι. Ζούμε ήδη μια θανατερή νιρβάνα κατά την οποία το ΥΠ.ΠΟ και το κράτος του ωραίου που εκπροσωπεί, έχουν εκχωρήσει τις αρμοδιότητες τους σε ιδιωτικά υπουργεία πολιτισμού όπως τα ιδρύματα Ωνάση και Νιάρχου, το ΔΕΣΤΕ και το ΝΕΟN, οπότε οι Γερμανοί δεν έχουν και πολλά να απαλλοτριώσουν...
Άρα, όπως θα τραγουδούσε και ο Λουκιανός Κηλαηδόνης «Ψυχραιμία παιδιά» ή, όπως θα το έθετε ένας σύγχρονος διανοητής: «Ας είμαστε πάντα προετοιμασμένοι για το καλύτερο, ιδιαίτερα όταν οι συγκυρίες είναι αρνητικές». Το οποίο εξαρτάται πάντα από την προσωπική μας βούληση για εμπλοκή στην ιστορία την στιγμή ακριβώς που η ιστορία σέρνεται αθόρυβη σαν φίδι στο χωράφι του χρόνου. Συνήθως ερήμην μας...