Όσοι δραστηριοποιούμαστε στο χώρο της ψυχικής υγείας γνωρίζουμε ότι βρισκόμαστε σε μια φάση μετασχηματισμού. Από τη μια πλευρά η κρίση έχει προκαλέσει: αύξηση των ανθρώπων που παρουσιάζουν προβλήματα ψυχικής υγείας, μεγαλύτερη ανάγκη για δωρεάν παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας, απόλυτη συνάρτηση της αντιμετώπισης των προβλημάτων ψυχικής υγείας με την δυνατότητα του ατόμου να ανταπεξέλθει στα δεδομένα της κρίσης, μείωση των πόρων που κατευθύνονται προς τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Από την άλλη, η κοινωνία δείχνει να μην την αφορά. Με την εξαίρεση των συλλόγων ασθενών και οικογενειών καθώς και εθελοντών στον χώρο της ψυχικής υγείας, οι πολίτες δείχνουν να μην ενδιαφέρονται για το θέμα. Τα σχετικά θέματα σε έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ, καθώς και οι αναρτήσεις στα κοινωνικά ψηφιακά δίκτυα είναι λίγα.
Γιατί άραγε; Είναι ένα θέμα που δεν ενδιαφέρει; Απαντάμε κατηγορηματικά όχι. Το 1/3 του πληθυσμού θα νοσήσει κάποια στιγμή από κατάθλιψη. Η κατάθλιψη είναι η πρώτη αιτία απώλειας ωρών εργασίας παγκοσμίως και 3η αιτία θανάτου σε νέους ανθρώπους, το 1% του πληθυσμού παγκοσμίως νοσεί από σχιζοφρένεια. Τότε γιατί;
Νομίζουμε ότι τα κύρια αίτια της στάσης του πληθυσμού είναι:
-Ο, σχεδόν υπερφυσικός, φόβος του ανθρώπου για την ψυχική ασθένεια
-Η παροχή υπηρεσιών ήταν μέχρι πριν την κρίση αυτονόητη
-Πριν την κρίση οι πολίτες είχαν εύκολη πρόσβαση σε πολλές υπηρεσίες μεταξύ των οποίων και ιδιωτικές
-Η ανάγκη αναδιοργάνωσης των δημόσιων (δωρεάν) υπηρεσιών ψυχικής υγείας, ώστε αυτές να ανταποκρίνονται στις σημερινές ανάγκες του πληθυσμού
-Η ανάγκη να απευθυνθούμε στην κοινωνία με άλλους όρους, όρους πρόληψης, έγκαιρης διάγνωσης και αποτελεσματικής θεραπείας αλλά και με όρους ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη βάση της ισονομίας.
Γιατί δίνουμε τόσο μεγάλη σημασία στα ανθρώπινα δικαιώματα των ευάλωτων ομάδων πληθυσμού; Ομάδων που σχετίζονται στενά με προβλήματα ψυχικής υγείας;
Τα ανθρώπινα δικαιώματα και ο σεβασμός τους είναι προϋποθέσεις κοινωνικής συνοχής, ειδικά μέσα σε δύσκολες συνθήκες που ο ανταγωνισμός λαμβάνει κανιβαλικές διαστάσεις. Τα ανθρώπινα δικαιώματα μπορεί να τα εγγυηθεί το κράτος, αλλά μόνο με την ενεργητική συμμετοχή της κοινωνίας.
Ας δούμε μερικούς ορισμούς και στοιχεία :
Κατά Sepulvedo et all, 2004, τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι: «Κοινώς αντιλαμβανόμενα αναπαλλοτρίωτα θεμελιώδη δικαιώματα που κάθε άτομο δικαιούται από τη στιγμή της γέννησής του, απλώς και μόνο επειδή είναι ανθρώπινο ον». Περιλαμβάνουν αστικά και πολιτικά δικαιώματα, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά (δικαίωμα στην εργασία, την υγεία, την τροφή, την κατοικία, την ιατρική περίθαλψη, την εκπαίδευση, τη συμμετοχή στον πολιτισμό). Τα ανθρώπινα δικαιώματα πρωτοεμφανίζονται στην Αθηναϊκή Δημοκρατία. Οι έννοιες ξαναπροβάλλονται, στο σύνολο πια των ανθρώπων, από την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση. Επηρεάζουν το Διεθνές Δίκαιο, τα Εθνικά Συντάγματα και είναι ακρογωνιαίος λίθος της δημόσιας τάξης. Στην Ελλάδα, κατοχυρώνονται από το Σύνταγμα αλλά και το Αστικό Δίκαιο. Στη χώρα μας, η Ε.Ε.Δ.Α αποτελεί συμβαλιστικό όργανο σε θέματα προστασίας και προώθησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (πηγή Βικιπαίδεια).
Σύμφωνα με το Υπουργείο Εργασίας, ευάλωτες είναι οι «ομάδες που η ένταξή τους στην κοινωνική και οικονομική ζωή εμποδίζεται από σημαντικά και ψυχικά αίτια (άτομα με αναπηρίες, ψυχική νόσο, νοητική καθυστέρηση, εξαρτημένα ή απεξαρτημένα άτομα)». Ειδικές, είναι οι «ομάδες που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση ως προς την ομαλή ένταξή τους στην αγορά εργασίας, από οικονομικά - κοινωνικά και πολιτισμικά αίτια (άνεργοι, αναλφάβητοι, τρόφιμοι φυλακών, μειονότητες, μετανάστες, κλπ)».
Οι ευάλωτες και οι ειδικές ομάδες συνθέτουν μαζί, τις ευπαθείς ομάδες.
Από τους ορισμούς και μόνο, καταλαβαίνουμε ότι όσοι ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες, υφίστανται παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με ευθύνη τόσο της πολιτείας όσο και των κοινωνιών (π.χ. νομικά κενά, άρνηση εργοδοτών να προσλάβουν άτομα που ανήκουν σε αυτές τις ομάδες, κλπ).
Επομένως, η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι πολύ πιο συχνή απ΄ότι πιστεύουμε. Προσβάλλει τους πολίτες με προβλήματα ψυχικής υγείας και συντελεί στην αναπηρία αυτών των ασθενών, περισσότερο ίσως από την ίδια την ασθένεια τους, καθώς περιθωριοποιούνται.
Σε ποιους τομείς γίνεται εμφανέστερη η παραβίαση των δικαιωμάτων τους;
-Δεν ζητάμε τη γνώμη τους για θέματα που τους αφορούν. Ακόμα δεν έχει τοποθετηθεί εκπρόσωπος ασθενών στις ΤΟΨΥ, ενώ το 80% των ψυχιατρικών νοσηλειών γίνεται ακούσια, με εισαγγελική εντολή
-Δεν συμμετέχουν στις αποφάσεις που τους αφορούν. Από το θεραπευτικό τους πρόγραμμα έως τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας που χρειάζονται
-Δεν έχουν πρόσβαση στην αγορά εργασίας
-Δεν έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας. Όλοι οι τομείς δεν διαθέτουν τις απαραίτητες υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Οι πρωτοβάθμιες υπηρεσίες και οι υπηρεσίες πρόληψης (ειδικά για παιδιά) είναι ελάχιστες
-Έχουν μειωμένη πρόσβαση στην εκπαίδευση. Πολλά παιδιά πάνε σε ειδικά σχολεία μόνο και μόνο γιατί δεν υπάρχουν αρκετοί εκπαιδευτικοί ώστε να ασχοληθούν ιδιαίτερα μαζί τους
-Υφίστανται τις επιπτώσεις του στίγματος και του ρατσισμού. Οι επιπτώσεις των παραβιάσεων αυτών ενισχύονται ακόμη περισσότερο εξαιτίας της κρίσης, καθώς σε αυτά έρχονται να προστεθούν το χαμηλό βιοτικό επίπεδο και η υποχώρηση της κοινωνικής πολιτικής κυρίως σε θέματα πρόνοιας - υγείας - παιδείας
Πως θα προασπιστούμε τα δικαιώματα;
-Αυξάνοντας την πρόσβαση των ατόμων σε υπηρεσίες
-Εφαρμόζοντας την ήδη θεσμοθετημένη συμμετοχή τους σε αποφάσεις που τους αφορούν
-Δημιουργώντας συνθήκες και υποδομές που θα αυξήσουν την πρόσβαση τους σε εργασία και εκπαίδευση
-Ενημερώνοντας τους για τα δικαιώματα τους
-Ενισχύοντας τη δυνατότητα άσκησης των δικαιωμάτων αυτών
-Ενισχύοντας τη συνηγορία αλλά και την αυτοεκπροσώπηση
-Καταγγέλλοντας τις παραβιάσεις
Η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας είναι από τους φορείς ψυχικής υγείας που έχουν στο κέντρο της φιλοσοφίας τους και επιδιώκουν έμπρακτα την προάσπιση των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών :
- «Πρωταγωνιστής είναι ο άνθρωπος»
- Ο ασθενής είναι το επίκεντρο της δουλειάς. Συμμετέχει στις αποφάσεις που τον αφορούν
- Εργάζεται στην αποασυλοποίηση για την «ανθρωποποίηση - υποκειμενοποίηση των ανεπιθύμητων και την επανένταξη τους»
- Με τις Κινητές Μονάδες και τα Κέντρα Ημέρας παρέχει προσβάσιμες από όλους υπηρεσίες πρώτης γραμμής
- Συμμετέχει σε δύο Κοινωνικούς Συνεταιρισμούς Περιορισμένης Ευθύνης (ΚΟΙΣΠΕ) και συμβάλλει στη δημιουργία νέων, δίνοντας πρόσβαση στην αγορά εργασίας σε ανθρώπους ευάλωτων ομάδων
- Μέσα στην εργασιακή της κουλτούρα είναι η συνεργασία, η αλληλεγγύη και η ουσιαστική δικτύωση με φορείς της Ελλάδας και της Ευρώπης
- Σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων (ΙΨΥΠΕ), την Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ) λειτουργεί το Γραφείο Συνηγορίας (ΓΣ) μέσω του οποίου παρέχεται έμπρακτη δωρεάν νομική και ψυχολογική στήριξη σε ανθρώπους με ψυχικές διαταραχές και μελετώνται οι ελλείψεις που υπάρχουν. Παράλληλα, η ομάδα του ΓΣ εκπόνησε οδηγό για τα δικαιώματα στην ψυχική υγεία (www.psy-dikaiomata.gr/el/egxeiridio/). Όλες οι δράσεις υλοποιούνται στο πλαίσιο του προγράμματος «Είμαστε Όλοι Πολίτες» που χρηματοδοτούν τα EEA Grants και διαχειρίζεται το Ίδρυμα Μποδοσάκη.
Η μεγαλύτερη απειλή σήμερα για τους ανθρώπους με ψυχικές διαταραχές είναι η «λιμνασμένη» Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση. Ανολοκλήρωτη ακόμα, χωρίς εγγυημένους πόρους, χωρίς κοινωνικό αίτημα, με μια επιστημονική κοινότητα που διχασμένη μεταξύ μοντέλων που πρέπει να υιοθετηθούν, δεν μπορεί να επιβάλλει το στίγμα της στους πολιτικούς.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, η ίδια η κοινωνία πρέπει να πάρει στα χέρια της το θέμα της ψυχικής υγείας και των δικαιωμάτων. Μέσα από συλλογικές οντότητες. Είναι ζήτημα υγείας, πολιτισμού, κοινωνικής συνοχής. Είναι ζήτημα προόδου και κοινωνικής ευημερίας.