Η Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων στις 25 Ιανουαρίου 1919 που θεωρείται η αφετηρία της Κοινωνίας των Εθνών (ΚΕ) σταθεροποίησε το νέο καθεστώς διεθνών σχέσεων με το να συγκροτήσει υψηλές αρχές του διεθνούς δικαίου όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί κατά την διάρκεια του συστήματος ισορροπίας δυνάμεων (επί τρεις αιώνες μεταξύ των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων μετά την Συνθήκη της Βεστφαλίας του 1648). Η ΚΕ είναι βασικά ο πρόδρομος του ΟΗΕ που ιδρύθηκε το 1945.
Η ίδρυση της ΚΕ αποτελεί κομβικό ιστορικό σταθμό του σύγχρονου διακρατικού συστήματος. Ιδιαίτερα στην Ελλάδα όπου συχνά μονοσήμαντες νομικές αντιλήψεις για τους διεθνούς θεσμούς και το διεθνές δίκαιο δημιουργούν γραμμικές ερμηνείες η ΚΕ προσφέρεται για μια σύντομη περιγραφή των θεσμικών και πολιτικών όψεων του σύγχρονου διακρατικού συστήματος. Είναι γεγονός ότι οι κρίσεις κάθε εποχής συχνά εμποδίζουν την θέαση των βαθύτερων διαμορφωτικών δυνάμεων, των μεγάλων σταθμών της ιστορίας και των πραγματικών και όχι φανταστικών θεσμικών, νομικών και πολιτικών όψεων της διεθνούς πολιτικής.
Η Κοινωνία των Εθνών είναι σταθμός τουλάχιστον ως προς ένα μείζον ζήτημα: Σταθεροποίησε το σύγχρονο κρατοκεντρικό διεθνές σύστημα με το να καταστήσει την κρατική κυριαρχία ως το καθεστώς των διεθνών σχέσεων. Δεν δημιούργησε κάποια υπερεθνική οντότητα ή κάποιο διεθνιστικά κινούμενο κόσμο. Η κρατική κυριαρχία είναι ουσιαστικά το ακριβώς αντίθετο.
Το πόσο οι σύγχρονοι διεθνείς θεσμοί και το διεθνές δίκαιο είναι βασικά ενσαρκώσεις του συστήματος ισορροπίας δυνάμεων το περιγράφει έξοχα ο Martin Wight στο αριστούργημά του «Η διεθνής θεωρία» (Εκδόσεις Ποιότητα) αλλά και στο εμβληματικό έργο του Edward H.Carr «Η εικοσαετής κρίση» (Εκδόσεις Ποιότητα) το οποίο με την περιγραφή και ερμηνεία των γεγονότων το Μεσοπολέμου δημιούργησε στέρεο έδαφος για την επιστημονική μελέτη της σύγχρονης διεθνούς πολιτικής.
Εδώ θα σταθούμε σε μερικές μόνο πτυχές:
Με την Κοινωνία των Εθνών το διακρατικό σύστημα σταθεροποίησε θεσμούς που παραπέμπουν στην προ-κλασική εποχή. Με την έννοια ότι στην κλασική εποχή το σύστημα αναπτύχθηκε, ότι πύκνωσαν οι κοσμοσυστημικές τάσεις (Γιώργος Κοντογιώργης στα βιβλία του για το «Ελληνικό Κοσμοσύστημα») και ότι οι διεθνείς θεσμοί και οι διεθνείς συμφωνίες εντάσσονταν στην λογική ενός ώριμου πλέον συστήματος ισορροπίας δυνάμεων. Το Κλασικό σύστημα κατάρρευσε με τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (η πλήρης περιγραφή και ταυτόχρονα τα αξιώματα κάθε κρατοκεντρικού διεθνούς συστήματος βρίσκονται στον Θουκυδίδη και το ομώνυμο έργο του).
Ενώ η εξισορρόπηση του Ναπολέοντα, η επέκταση της αποικιοκρατίας και η Διάσκεψη της Βιέννης του 1815 κατέτειναν στην διαμόρφωση ενός πλανητικού ηγεμονικού συστήματος, η Κοινωνία των Εθνών μετά τον καταστροφικό Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν ήταν αυτό. Η Κοινωνία των Εθνών ως ιστορικό γεγονός ένωσε τα νήματα πολλών τάσεων και καταστάσεων:
Του Ουιλσιανού ιδεαλισμού/ουτοπισμού που τόσο καλά περιέγραψε ο Edward H. Carr αλλά παραδόξως και αντιφατικά των αντί-Αποικιακών εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων που αξίωναν κρατική κυριαρχία / εθνική ανεξαρτησία.
Τελικά ο απομονωτισμός επικράτησε στην Αμερική και η κινητήριος δύναμη της Κοινωνία των Εθνών, δηλαδή οι ΗΠΑ, δεν επικύρωσαν την Σύμβαση. Η αποδυνάμωση της προσπάθειας ήταν πλέον αναπόφευκτη. Ο Carr σωστά περιέγραψε τις κυρίαρχες ιδεαλιστικές τάσεις ως καταστροφικό ουτοπισμό που αποτέλεσε και κύριο αίτιο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και την δημιουργία του ΟΗΕ ο οποίος με το βέτο των μεγάλων δυνάμεων στο Συμβούλιο Ασφαλείας έχει ένα έμμεσο έστω ηγεμονικό χαρακτήρα (εάν και όταν συμφωνούν τα μόνιμα μέλη, δηλαδή πολύ σπάνια).
Επειδή τα Ευρωπαϊκά κράτη περιέπεσαν σε μια ουτοπιστική δίνη δεν έγινε έγκαιρα κατανοητό ότι οι Συνθήκες και οι σύγχρονοι διεθνείς θεσμοί είναι εξαρτημένες των κρατών κα της ισχύος (και ως εκ τούτου η τήρησή τους επισφαλής κα ρευστή). Έτσι, δεν φρόντισαν να συντηρήσουν ένα σύστημα ισορροπίας δυνάμεων με αποτέλεσμα στο Μόναχο να κατευνάσουν αντί να εξισορροπήσουν τον Χίτλερ. Κατευνασμός του αναθεωρητισμού όμως = Πόλεμος. Αυτό διδάσκει η ιστορία. Ο Χίτλερ ηττήθηκε αλλά εκατομμύρια σκοτώθηκαν στον θανατηφόρο πόλεμο που ακολούθησε.
Η Κοινωνία των Εθνών ήταν, κατά κάποιο τρόπο, και μια μεγάλη αντιστροφή της ιστορίας με πολλές αναγνώσεις:
Οι εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες περιστρέφονταν με άξονα την αξίωση κρατικής κυριαρχίας και όχι την αξίωση επανασύστασης των Κοσμοσυστημάτων. Τα κοσμοσυστήματα ήταν αυτά του Αλεξάνδρου, των Ελληνιστικών Χρόνων, των Ρωμαϊκών Χρόνων, της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και της Βυζαντινής Οικουμένης. Η τελευταία καταλύθηκε το 1204 και μ.Χ. / 1453 μ.Χ και η Ρωμαιοκαθολική βασικά το 1648 μ.Χ. μετά τον Τριακονταετή Πόλεμο που αποτέλεσε και την αφετηρία του σύγχρονου διακρατικού συστήματος.
Οι μόνοι βασικά που μέχρι και την δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια αξίωναν κάποιου είδους αναβίωση κοσμοσυστήματος ήταν οι Έλληνες οι οποίοι δια μέσου των αιώνων διαιώνισαν δημοκρατική πολιτική οργάνωση και πολιτική ανθρωπολογία στα Κοινά και στις Πόλεις, τα οποία και επιζητούσαν να διαιωνίσουν μέσα από ένα κατά κάποιο τρόπο δημοκρατικά-κοσμοσυστημικά δομημένο νεοελληνικό κράτος.
Αυτό που περιγράφουμε με άξονα την Κοινωνία των Εθνών είναι ολοφάνερα εάν παρατηρήσουμε τις μεγάλες ιστορικές τάσεις μετά την κατάλυση των Κοσμοσυστημάτων. Μέσα σε αυτή την ιστορική δίνη που βασικά αρχίζει το 1204 ,μ.Χ. με τις Σταυροφορίες και την καταστροφή της Βασιλεύουσας Πόλης, συμπλέκονταν μικρά και μεγάλα ιστορικά κύματα και τυχαία γεγονότα, η διαπάλη μεταξύ της αξίωσης αυτοθέσπισης των τοπικών κοινωνιών (πλην αυτή την αφορά εν τη απουσία κοσμοσυστημάτων), οι κρατικοί «εθνικισμοί» απόρροια των δυσκολιών συγκρότησης των εθνών (κυρίως της Ευρώπης και των ΗΠΑ) και η ιδιόμορφη ανθρωπολογική δομή της μετά-Μεσαιωνικής Ευρώπης. Στην Ευρώπη, η μετά-Μεσαιωνική δουλοπαροικία υποδήλωνε απουσία πολιτικής ανθρωπολογίας (εν πολλοίς με πολιτικά άξιο λόγο υπήρχε μόνο στα Κοινά και στις Πόλεις του μετά-Βυζαντινού Ελληνικού κόσμου που διαιωνίστηκαν κάτω από δεσποτικές όμως προϋποθέσεις μέχρι και την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Μέσα σε όλα αυτά και κυρίως λόγω απουσίας πολιτικής ανθρωπολογίας στην Ευρώπη, γεννήθηκαν και τα ιδεολογικά δόγματα. Πρόσταγμα όλων των ιδεολογικών δογμάτων ήταν και συνεχίζει να είναι η κατασκευή του πολιτικού ανθρώπου. Όμως, όχι Αριστοτελικά κινούμενοι ως σύμμειξη των πνευματικών με τα αισθητά αλλά με τον ένα ή άλλο αντί-πνευματικό / υλιστικό τρόπο. Ο υλισμός ως ιδεολογικό δόγμα στην Δύση και στην Ανατολή βασικά γεννήθηκε από την προσπάθεια να κατασκευαστεί πολίτης. Για να χρησιμοποιήσουμε την εύστοχη διατύπωση του Παναγιώτη Κονδύλη στο «Το Πολιτικό και ο άνθρωπος» (Εκδόσεις Θεμέλιο), επιδιώκεται η κατασκευή πολιτικής ανθρωπολογίας «με εκδίωξη του ταραχοποιού πνεύματος».
Βασικά, λίγοι ιδεολογικά καταβυθισμένοι γνωρίζουν ή μπορούν να κατανοήσουν ότι η γένεση των μορφικά πανομοιότυπων ιδεολογικών δογμάτων του μοντερνισμού οφείλονται στην αδυναμία του λεγόμενου Διαφωτισμού να σμιλεύσει πολιτική ανθρωπολογία επειδή στα θεμέλια των νεοσύστατων κρατών βρίσκονταν οι μετά-Μεσαιωνικοί δουλοπάροικοι. Ο υλισμός και ο εθνομηδενισμός κυριάρχησαν μέσα σε ένα παραδόξως αναπόδραστα κρατικό-σοβινιστικό εθνικισμό.
Σε αυτό βρίσκεται και όλη η ουσία των συζητήσεων για το τι είναι το έθνος. Είναι το έθνος κρατική κατασκευή όπως συντελέστηκε στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ με ιδεολογικά κινούμενες «διαφωτιστικές» συμμορφωτικές γενοκτονίες και εθνοκαθάρσεις; Είναι αντίθετα, το κράτος-Πολιτεία, ο θεσμός ενσάρκωσης του έθνους όπως σμιλεύτηκε και διαμορφώθηκε ιστορικά στην βάση κάθε εθνικού πολιτισμού και εθνικών πολιτικών παραδόσεων; Χάος της άγνοιας και χάος συζητήσεων μεταξύ μοντερνιστών / μεταμοντέρνων και αυτών που έχουν σωστή γνώση και επίγνωση των διαχρονικών ιστορικών πολιτικών και ανθρωπολογικών διαμορφώσεων. Το μεγάλο αυτό ζήτημα, όμως, δεν είναι του παρόντος.
Ολοκληρώνεται το παρόν σύντομο κείμενο με την υπογράμμιση του γεγονότος ότι η διάγνωση των αιτιών των διεθνών προβλημάτων είναι το αντίστοιχο της ιατρικής στην διεθνή πολιτική. Αυτό σημαίνει ότι τα ανωτέρω που οδήγησαν στην συγκρότηση του ΟΗΕ και των μεταπολεμικών συνθηκών, συμφωνιών και συμβάσεων κάθονται πάνω στις σεισμικές πλάκες των αιτιών πολέμου. Συχνά σίγουρα τηρούνται και εφαρμόζονται. Όμως, η γνώση των πολιτικών όψεων του σύγχρονου διεθνούς συστήματος είναι αναγκαία προϋπόθεση πολιτικού και στρατηγικού ορθολογισμού. Στα αυτιά κάθε κράτους κυρίως όπως της Ελλάδας που αμύνεται κατά αναθεωρητικών αξιώσεων, πρέπει να ηχούν τα λόγια του κατά τα άλλα ιδεαλιστή Γούντροω Γουίλσον ότι «όταν δίδασκε διεθνές δίκαιο θεωρούσε δεδομένο ότι ένα κράτος έχει δυνατότητα να καταγγείλει κάθε συνθήκη η οποία είχε δεσμευτεί κάποτε».
Αυτό ασφαλώς όταν το επέβαλλε το εθνικό συμφέρον όπως το ίδιο το κράτος το ερμήνευε. Σεβασμός λοιπόν του διεθνούς δικαίου και των διεθνών θεσμών αλλά και γνώση και επίγνωση πως οι διεθνείς θεσμοί και οι Συμβάσεις κάθονται πάνω στις σεισμικές πλάκες της διεθνούς πολιτικής που τον 21ο αιώνα αναπόδραστα θα καθίστανται ολοένα και πιο ασταθείς. Η κρατική ισχύς και η εθνική στρατηγική ήταν πάντα και θα συνεχίσουν να είναι αναγκαίες προϋποθέσεις επιβίωσης ενός κράτος και της κοινωνίας του.