Την Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου στις 8.15 μ.μ., για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Νύχτες Πρεμιέρας, μια ελληνική ταινία, η «Μικρά Αγγλία» του Παντελή Βούλγαρη, θα παιχτεί με ακουστική περιγραφή για τυφλούς και άτομα με περιορισμένη όραση. Και ταυτόχρονα, με ειδικούς υπότιτλους για κωφούς και βαρήκοους θεατές (SDH). Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία της Κίνησης Καλλιτεχνών με Αναπηρία που ιδρύθηκε το 2011 κι έκτοτε επιδεικνύει δυναμική δράση στην κατεύθυνση της καθολικής πρόσβασης των ανθρώπων με αναπηρία στην τέχνη.
Πράγμα δύσκολο μιας και στην χώρα μας «η πρόσβαση των ΑμεΑ στις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις είναι ουσιαστικά μηδενική», όπως μου λέει με πικρή διάθεση ο Αντώνης Ρέλλας, σκηνοθέτης με αναπηρία, ακτιβιστής κι ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Κίνησης Καλλιτεχνών με Αναπηρία. Είναι αποκαρδιωτικό, αλλά οι άνθρωποι με αναπηρία, που στην χώρα μας είναι περίπου 1 εκατομμύριο, δεν μπορούν να απολαύσουν την τέχνη όπως όλοι οι υπόλοιποι. Είτε γιατί δεν μπορούν να την δουν, είτε γιατί δεν μπορούν να την ακούσουν, είτε γιατί πολύ απλά δεν μπορούν να την φτάσουν: συνηθέστατα ο χώρος διεξαγωγής μιας παράστασης, προβολής ή συναυλίας δεν είναι καν προσβάσιμος για ΑμεΑ. Ο λόγος; όλες οι υποδομές δημιουργούνται βάσει μιας ακατανόητης «κανονικότητας». Το πιο αποκαρδιωτικό όμως είναι η απάθεια με την οποία αντιμετωπίζει το κράτος το πρόβλημα.
Έχει λοιπόν μια ιδιαίτερη σημασία το γεγονός πως το Φεστιβάλ (που φέτος συνεργάζεται στενά με την Κίνηση Καλλιτεχνών με Αναπηρία), υιοθετεί μια σειρά από δράσεις προς τη σωστή κατεύθυνση: η είσοδος των θεατών με αναπηρία θα είναι δωρεάν ενώ ευπρόσδεκτοι στην αίθουσα θα είναι ακόμα και οι σκύλοι-οδηγοί για τυφλούς. Οι οποίοι, αξίζει να διευκρινίσουμε, έχουν (βάσει νόμου), το ελεύθερο να μπαίνουν παντού, όπως και οι σκύλοι -βοηθοί για κινητικά ανάπηρους (άλλο τώρα αν στην Ελλάδα δεν έχουμε ακόμα τέτοιους). Κι όταν λέμε παντού εννοούμε παντού -άλλο τώρα αν κάποιοι δεν το γνωρίζουν και δημιουργούν εμπόδια στους τυφλούς...
Με λιγότερη υπομονή λοιπόν, και πολύ περισσότερη επιμονή, οι Έλληνες καλλιτέχνες με αναπηρία διεκδικούν το δικαίωμά τους στην τέχνη. Το μότο τους; «Ο πραγματικός καλλιτέχνης δεν είναι αυτός που κατακρεουργείται από το "κτήνος" αλλά αυτός που καταφέρνει να το δαμάσει»...
Στο πλαίσιο λοιπόν του 21ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Αθήνας - Νύχτες Πρεμιέρας θα δούμε υποτιτλισμένες ελληνικές ταινίες, ενώ θα υπάρχει διερμηνέας της ελληνικής νοηματικής γλώσσας (στην λήξη του φεστιβάλ καθώς και στα ανοιχτά για το κοινό masterclass). Το ωρολόγιο πρόγραμμα του Φεστιβάλ έχει τυπωθεί σε γραφή Μπράιγ (Braille) καθώς και σε μεγαλογράμματη γραμματοσειρά, ενώ υπάρχει στην επίσημη ιστοσελίδα, εκτός από pdf μορφή, και σε HTML5 προκειμένου να είναι προσβάσιμο στα άτομα με προβλήματα όρασης μέσω της χρήσης αναγνώστη οθόνης.
Ο αναγνώστης οθόνης, μου εξηγεί ο Αντώνης Ρέλλας, επιτρέπει σε κάθε τυφλό συμπολίτη μας να ακούει τον γραπτό λόγο που εμείς διαβάζουμε: αυτό του επιτρέπει για παράδειγμα να σερφάρει στο διαδίκτυο, αρκεί να έχει βέβαια εγκαταστήσει στο κομπιούτερ του το σχετικό πρόγραμμα. Σχεδόν όλες οι καινούργιες σελίδες, μαθαίνω, είναι πλέον προσβάσιμες.
Αυτό το πρόγραμμα θα έλυνε εν πολλοίς και το πρόβλημα της πρόσβασης των τυφλών φοιτητών στα βιβλία, όμως εδώ υπάρχει άλλου τύπου εμπόδιο: «οι εκδότες, για τον φόβο κλοπής, δεν δίνουν τα βιβλία τους σε pdf που θα επέτρεπε την χρήση αναγνώστη οθόνης μέσω κομπιούτερ». Αλλά αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα...
Δεν είναι καθόλου τυχαίο, που η προβολή της Κυριακής, η πρώτη με ακουστική περιγραφή για τυφλούς στα ...100 χρόνια ζωής του ελληνικού κινηματογράφου, πραγματοποιείται στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος: η Ταινιοθήκη είναι η μοναδική αίθουσα (μαζί με αυτήν του Ιδρύματος Ευγενίδου) που διαθέτει το (πανάκριβο) σύστημα που επιτρέπει την (επίσης πολυέξοδη στην δημιουργία της) ακουστική περιγραφή μιας ταινίας. Οι χρήστες φορούν ακουστικά (στην Ταινιοθήκη θα υπάρχουν 50 διαθέσιμα) κι ένας αφηγητής τους περιγράφει με λεπτομέρεια τι διαδραματίζεται στην οθόνη: που βρίσκεται λ.χ. ο ήρωας, τι φοράει, τι κάνει -οτιδήποτε δηλαδή δεν προκύπτει ως πληροφορία από τους διαλόγους.
Όπως μάθαμε, στην ακουστική περιγραφή της «Μικράς Αγγλίας» βοήθησε και η ίδια η σεναριογράφος της ταινίας Ιωάννα Καρυστιάνη που, όπως και ο Παντελής Βούλγαρης, αντιμετώπισαν με μεγάλο ενθουσιασμό το όλο πρότζεκτ. Που κανονικά σε μια πολιτισμένη ευρωπαϊκή κοινωνία, θα έπρεπε να ήταν κανόνας κι όχι εξαίρεση... Αλλά βλέπετε, εδώ ζούμε στην Ελλάδα, στην χώρα όπου χάριν περικοπών, έκοψαν από τους ανάπηρους την παροχή προσθετικού μέλους (κόστους 36.000 ευρώ) που τους επέτρεπε να περπατούν. Το κράτος εδώ και δύο χρόνια τους καλύπτει μόνο τα 6 χιλιάρικα. Άντε να βρεις τώρα τα υπόλοιπα 30...
«Μικρά Αγγλία»
Και μιλάμε για προσβασιμότητα στην τέχνη; Αστεία πράγματα. Ευτυχώς όμως που υπάρχουν και μερικοί Δον Κιχώτες με αναπηρία, όπως ο Αντώνης Ρέλλας και ο Σωτήρης Δανιγγέλης (υπεύθυνος επικοινωνίας της Κίνησης) που έχουν βαλθεί να αλλάξουν κάποια πράγματα. Παλεύουν λ.χ. να μπαίνουν πάντα υπότιτλοι για κωφούς στις ελληνικές ταινίες. Να είναι δηλαδή μια στάνταρ διαδικασία που θα γίνεται κάθε φορά που χρηματοδοτείται από το κράτος μια ελληνική ταινία.
«Η χρήση υποτίτλων, πέραν όλων των άλλων, εξοικειώνει και τους προγλωσσικούς κωφούς με την γραφή της ελληνικής γλώσσας», μου εξηγεί ο Α.Ρέλλας, ο οποίος έχει διατελέσει σύμβουλος στο Θέατρο Κωφών Ελλάδος ενώ σήμερα είναι σύμβουλος προσβασιμότητας και κοινωνικής πολιτικής του Ιδρύματος Ευγενίδου.
Το 2011 η Ελληνική Ακαδημία Κινηματογράφου, πρωτοτύπησε: έβαλε τον ηθοποιό του Θεάτρου Κωφών Ελλάδας Απόστολο Γιαννόπουλο να απονείμει το βραβείο ήχου. Ο κωφός ηθοποιός είπε στο κοινό πως χαίρεται που απονέμει αυτό το βραβείο, αλλά δυστυχώς, δεν έχει παρακολουθήσει καμία από τις ταινίες που διαγωνίζονται, διότι πολύ απλά, χωρίς υπότιτλους, δεν μπορεί να τις δει! «Ζητώ να μην αποκλείομαι από τις ταινίες», είπε αποσπώντας θερμό χειροκρότημα.
Τέσσερα χρόνια μετά, σχεδόν τίποτε δεν έχει αλλάξει -με δύο εξαιρέσεις: το «Xenia» του Πάνου Κούτρα (θυμίζουμε πως στην παλιότερη ταινία του σκηνοθέτη «Αληθινή ζωή» έπαιζε ο κωφός ηθοποιός Γιάννης Διαμαντής που βραβεύτηκε γι' αυτον τον ρόλο του αλλά δεν ζει πια...). Και το «Τετάρτη 04.45» του Αλέξη Αλεξίου. Και οι δύο ταινίες, σε διανομή Feelgood, κυκλοφόρησαν με DCP που περιελάμβανε υπότιτλους για κωφούς -κι αυτό χάρη στις άοκνες προσπάθειες της Κίνησης Καλλιτεχνών με Αναπηρία.
"Xenia"
Εδώ βέβαια σημειώθηκε το εξής παρανοϊκό: οι 2 ταινίες ναι μεν κυκλοφορήσαν σε DCP με SDH υπότιτλους αλλά οι περισσότεροι αιθουσάρχες δεν έπαιξαν την συγκεκριμένη βερσιόν διότι τους φαινόταν ...παράξενο να παίζουν ελληνικές ταινίες με ελληνικούς υποτίτλους. Η Ταινιοθήκη πάντως που το έπραξε, βγήκε κερδισμένη διότι έκανε περισσότερα εισιτήρια από τους άλλους. «Ίσως γιατί στην προβολή δεν πήγαν μόνο κωφοί, αλλά και ηλικιωμένοι και βαρήκοοι», υπογραμμίζει ο Α.Ρέλλας ο οποίος μας πληροφορεί πως η χρήση υποτίτλων είναι και ο καλύτερος τρόπος να μάθουν ελληνικά οι ξένοι. Ας σημειωθεί πως άλλοι είναι οι απλοί υπότιτλοι που βλέπουμε στις ξένες ταινίες κι άλλοι οι υπότιτλοι SDH για κωφούς που μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν περιγραφή της μουσικής και των ήχων (φρεναρίσματος, κουδουνιού κλπ).
Το "Xenia" παίχτηκε και στην Ααβόρα. «Θέλαμε να πάμε και στα μούλτιπλεξ, αλλά δεν τα καταφέραμε...».
Πριν μερικά χρόνια, ένα από τα ψηφιακά κανάλια της ΕΡΤ πρόσφερε υποτιτλισμένο το ελληνικό πρόγραμμά του -όμως σήμερα το κανάλι αυτό δεν υπάρχει πια.
Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι το εξής παράδοξο: Όπως μας είπε ο Σωτήρης Δανιγγέλης «οι κωφοί μπορούν να δουν όλα τα μπλοκμπάστερ του Χόλιγουντ και τα τουρκικά σίριαλ, αλλά ελληνικές ταινίες και σειρές δεν μπορούν να παρακολουθήσουν!».
Στο παρελθόν, έγιναν κάποιες μεμονωμένες προσπάθειες: το 2001, το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, επί Μάνου Ευστρατιάδη, μετά από πρωτοβουλία της αείμνηστης Λουκίας Ρικάκη (που μας έδωσε και το ντοκιμαντέρ «Τα λόγια της σιωπής» με θέμα την κώφωση) πραγματοποίησε ένα τριήμερο προβολών σε συνεργασία με την Ομοσπονδία Κωφών Ελλάδος. Τιτλοφορείτο «Σινεμά πέρα από το φράγμα του ήχου» και πρόβαλε υποτιτλισμένες τρεις σημαντικές ελληνικές ταινίες: τα «Πέτρινα χρόνια» του Βούλγαρη, την «Τιμή της Αγάπης» της Μαρκετάκη και τη «Λούφα και Παραλλαγή» του Περάκη. Τα «Πέτρινα Χρόνια» δεν ήταν τυχαία επιλογή: όπως μου θύμισε ο Μάνος Ευστρατιάδης, υπάρχει μια πολύ όμορφη σκηνή όπου φυλακισμένοι που κρατούνται σε δύο αντικρυστές πτέρυγες επικοινωνούν με νοήματα...
Αλλά και αργότερα, επί Παπαλιού, 11 ελληνικές ταινίες υποτιτλίστηκαν για να είναι διαθέσιμες σε κωφούς σινεφίλ σε βίντεο. «Έδώ και δύο χρόνια έχουμε απευθύνει ένα θεσμικό ερώτημα στο Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφο και τον κ. Καραντινάκη. Το ζητούμενο είναι μετά από συμφωνία με τους παραγωγούς, όλες οι ταινίες να είναι στο εξής προσβάσιμες στους κωφούς θεατές. Δυστυχώς ακόμα δεν έχουμε κάποιο αποτέλεσμα», επισημαίνει ο Α.Ρέλλας. «Έτσι αποκλείονται 35.000 κωφοί και πολύ περισσότεροι τυφλοί φιλότεχνοι από το ελληνικό σινεμά». Το οποίο, θα προσέθετα εγώ, χάνει έτσι και ένα σημαντικό έσοδο.
Θυμάμαι πριν αρκετά χρόνια, πόσο μεγάλη επανάσταση στην επικοινωνία των κωφών και βαρήκοοων είχε φέρει το SMS, το γραπτό δηλαδή μήνυμα στο κινητό. Σήμερα, η τενχολογία έχει προχωρήσει ακόμα περισσότερο: o A.Ρέλλας μου θυμίζει το skype και τις βιντεοκλήσεις με χρήση νοηματικής. Το ενδιαφέρον με τη φιλοσοφία της Κίνησης Καλλιτεχνών με Αναπηρία είναι πως καταρρίπτει «τον μύθο της αναπηρικής δυστυχίας που διαιωνίζεται μέχρι σήμερα και θέλει τον ανάπηρο a priori δυστυχισμένο».
Ο Α.Ρέλλας, ο πρώτος σκηνοθέτης με αναπηρία στην Ελλάδα, το 2005 ολοκλήρωσε την ταινία «Αιγαίου Κύματα» στην οποία πρωταγωνιστούσαν Έλληνες παραολυμπιακοί αθλητές. Υπήρξε επίσης οραματιστής του Emotion Festival. Το φιλόδοξο φεστιβάλ που έπαιζε ταινίες με θέμα την αναπηρία, συνεχίστηκε για τρία χρόνια αλλά τελικά, καθώς δεν θεσμοθετήθηκε ποτέ, έσβησε. Καλλιτεχνική διευθύντρια του υπήρξε η Μαίρη Χατζημιχάλη Παπαλιού, η οποία αξίζει να αναφέρουμε πως είχε γυρίσει το συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ «Ο αγώνας των τυφλών» -στο οποίο εμφανίζεται νεαρός και ο Παναγιώτης Κουρουμπλής, ο νεός υπουργός εσωτερικών.
«Συνειδητοποιήσαμε γρήγορα, πως πρέπει να πάρουμε στα χέρια μας την διεκδίκηση της καθολικής προσβασιμότητας στην τέχνη», λέει ο Α.Ρέλλας, ο οποίος μου επισημαίνει κάτι το αδιανόητο: «Ο κανονισμός λειτουργίας των σχολών υποκριτικής τέχνης και χορού στην Ελλάδα, έχει -ακόμα- ως προαπαιτούμενο την αρτιμέλεια(!). Πρόκειται για το Π.Δ 370 που ψηφίστηκε επί Μεταξά και τροποποιήθηκε το 1983. Δυστυχώς η Μελίνα δεν κατάφερε να το αλλάξει». Πρακτικά αυτό σημαίνει πως οι άνθρωποι με αναπηρία (κάθε είδους) δεν μπορούν να δώσουν εξετάσεις στις σχολές του Εθνικού, του ΚΘΒΕ κλπ. Δηλαδή η αίτηση τους είναι αυτομάτως απορριπτέα.
Ο μόνος ηθοποιός με αναπηρία που έχει πάρει δίπλωμα είναι ο Βασίλης Οικονόμου ο οποίος έχει ιδρύσει την ομάδα ΘΕΑΜΑ ΑΜΕΑ, μια μεικτή ομάδα αναπήρων και μη αναπήρων καλλιτεχνών.
«Πέρυσι τον Δεκέμβριο κάναμε παράσταση διαμαρτυρίας στο ΥΠΠΟ, το Εθνικό Θέατρο και το ΚΘΒΕ. Την επομένη 11 βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ κατέθεσαν επίκαιρη ερώτηση για το θέμα. Το ΥΠΠΟ δεν μας απάντησε καν -ανταποκρίθηκε μόνο ο Βούρος και ο Χατζάκης ο οποίος είπε πως δεν μπορεί μεν να αλλάξει το νόμο αλλά μπορεί να κάνει το Τσίλερ προσβάσιμο, να διοργανώσει σχετικά σεμινάρια στη Σχολή και να εντάξει ρεπερτόριο από τις ομάδες μας».
Μια ακόμα από αυτές τις ομάδες, είναι η Δαγίπολη του χορογράφου Γιώργου Χρηστάκη. Οι παραστάσεις της, όπως το «Πεδίον Ολισθηρόν» που σκηνοθέτησε ο Α. Ρέλλας, προσφέρουν ένα ενδιαφέρον θέαμα στο οποίο άνθρωποι και αναπηρικά αμαξίδια συμπρωταγωνιστούν με έναν γοητευτικό τρόπο.
Πέρυσι, οι «Νύχτες Πρεμιέρας» και η Κίνηση Καλλιτεχνών με Αναπηρία διοργάνωσαν ένα workshop που απευθυνόταν στους επαγγελματίες του κινηματογράφου. «Στόχος μας ήταν να ενημερωθεί ο κινηματογραφικός χώρος για όλα αυτά που συζητάμε. Ε, δεν πάτησε κανείς! Ήρθαν μόνο άνθρωποι με αναπηρία και ο καλλιτεχνικός διευθυντής του φεστιβάλ Ορέστης Ανδρεαδάκης».
Μέχρι σήμερα «μόνο ο παραγωγός Χρήστος Κωνσταντακόπουλος της Faliro House έδειξε ενδιαφέρον και εξέφρασε την επιθυμία να εκπαιδεύσει το team του. Είπε μάλιστα πως στο εξής όλες οι ταινίες του θα κυκλοφορούν με υπότιτλους για κωφούς».
Στο εξωτερικό, με πληροφορεί ο σκηνοθέτης, η πρόβλεψη για Audio Description γίνεται ήδη από τη φάση του σεναρίου μιας ταινίας.
Αλλά τι λέμε τώρα; στην χώρα μας δεν έχει καν συζητηθεί το θέμα του πώς η κρίση επηρεάζει το 1 εκατομμύριο Ελλήνων με αναπηρία. Κανείς δεν έχει ασχοληθεί, «ενώ αντίθετα μας κάλεσαν μέχρι και στην Μελβούρνη της Αυστραλίας για να τους μιλήσουμε για το ζήτημα αυτό».
Ένα καλό νέο πάντως είναι πως «η περιφερειάρχης Αττικής Ρένα Δούρου και η αντιπεριφερειάρχης Κοινωνικής Πολιτικής Κατερίνα Θανοπούλου μας υποσχέθηκαν ότι θα χρηματοδοτήσουν το Free Focus Festival: ένα νέο φεστιβάλ τέχνης για την αναπηρία που ετοιμάζουμε για τον επόμενο χρόνο».
Με λιγότερη υπομονή λοιπόν, και πολύ περισσότερη επιμονή, οι Έλληνες καλλιτέχνες με αναπηρία διεκδικούν το δικαίωμά τους στην τέχνη. Το μότο τους; «Ο πραγματικός καλλιτέχνης δεν είναι αυτός που κατακρεουργείται από το "κτήνος" αλλά αυτός που καταφέρνει να το δαμάσει»...