Αγορές: Αλλάζουν ή Πεθαίνουν

Οι δυσλειτουργικές αγορές περιέπλεξαν την πολιτική, καταργώντας τους νόμους της και ανοίγοντας διάπλατα τους ασκούς του λαϊκισμού. Οι αγορές εξακολουθούν να αγνοούν ότι όσο παραμένουν δυσλειτουργικές, όσο οι πολλοί θα παλεύουν για αυτό που δίνεται τόσο εύκολα στους λίγους, τόσο θα βρισκόμαστε κοντά στην κατάλυση της δημοκρατίας και τελικά της λειτουργίας τους. Όταν μπουν κανόνες που θα κάνουν πιο δίκαιο το παιχνίδι των αγορών, τότε οι πόροι θα κατανέμονται δικαιότερα, οι αντιδράσεις θα καταλαγιάσουν και η δημιουργία νέων κοινωνικών συμβολαίων θα καταστεί δυνατή.
Drew Angerer via Getty Images

Πριν από λίγα χρόνια μια φοιτήτρια εξέτασε μια ιστοσελίδα όπου διάφοροι συμμετέχοντες συζητούσαν για τις δουλείες στον οικονομικό τομέα. Βρήκε ότι οι γυναίκες οικονομολόγοι (μόλις 15% του κλάδου) αντιμετωπίζονταν με υποτιμητικά και σεξιστικά σχόλια, που τελικά οδηγούσε σε μικρότερες πιθανότητες να πιάσουν μια καλή δουλειά και τις οδηγούσε σταθερά στο να δέχονται μικρότερους μισθούς από τους άντρες για την ίδια δουλεία. Ο καθηγητής της διαφώνησε με τα συμπεράσματα. «Αυτό που λες δεν μπορεί να ισχύει γιατί τότε μια εταιρία θα προσλάμβανε μόνο γυναίκες και θα κέρδιζε τον ανταγωνισμό. Αφού δεν συμβαίνει άρα το συμπέρασμα σου είναι λάθος». Για τους οικονομολόγους συχνά όταν η πραγματικότητα δεν συμφωνεί με τη θεωρία τους, τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα. Οι αγορές δεν είναι πολύ διαφορετικές.

Κάποτε τριγύρναγα στην Oxford street, όπου και πέτυχα έναν άστεγο. Με κοίταξε και μου είπε: "A hungry man is an angry man". «Ένας πεινασμένος άνθρωπος είναι ένας θυμωμένος άνθρωπος». Το εννοούσε κυριολεκτικά. Αλλά στο δυτικό κόσμο η πείνα έχει εν πολλοίς εξαλειφθεί, σύμφωνα με τα στοιχεία. Μήπως τα νούμερα μου ήταν λάθος; Όχι. Το ποσοστό υποσιτισμού στις δυτικές κοινωνίες είναι αμελητέο. Τότε, γιατί ο θυμός; Και γιατί μεγαλώνει; Δεν είναι μόνο η μικρή χώρα μας, χτυπημένη πάνω από 7 χρόνια από οικονομική μιζέρια που είναι θυμωμένη: ΗΠΑ, Αγγλία, Γαλλία, όλες χώρες χωρίς κρίση όπου οι ψηφοφόροι στρέφονται όλο και σε πιο λαϊκίστικες και ακραίες λύσεις. Αλλά για ποια προβλήματα; Τι κινεί τα συναισθήματα των ψηφοφόρων;

Στην Αθήνα του '80, η πολιτική ήταν θέμα μπαλκονιών, σημαιών, και συνθημάτων, καλυμμένα με τα υποβλητικά Carmina Bourana. Κιτς, αλλά αποτελεσματικό. Τα πλήθη εκστασιάζονταν και εξουσιάζονταν, και η μικρή λατινοαμερικάνικη δημοκρατία της Αθήνας έκανε βήματα προς τα πίσω. Την ίδια εποχή, στη Ουάσινγκτον και το Λονδίνο, η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Ρόναλντ Ρήγκαν σχεδίαζαν τον κόσμο μετά τον Ψυχρό πόλεμο. Η Γερμανία του Χέλμουτ Κόλ θα ακολουθούσε σύντομα. Ένας κόσμος τραπεζών, παγκόσμιων αλυσίδων διανομής και καταναλωτισμού για όλους γεννήθηκε. Οι πολιτικοί τεχνοκράτες ανέλαβαν τα ηνία και η ψυχρή λογική των αγορών και του «αόρατου χεριού» του Άνταμ Σμιθ κυριάρχησε. Στα μέσα της δεκαετίας του 2000 οι αγορές αγνοούσαν τις πολιτικές εξελίξεις τελείως. Δεξιά και αριστερά είχαν λίγο-πολύ παρόμοια φιλική προς τις επιχειρήσεις ατζέντα δεχόμενες τα κακά της παγκοσμιοποίησης σαν απαραίτητα.

Είχαμε πλέον εξελιχτεί. Ο «λογικός» εγκέφαλος είχε κυριαρχήσει επί του ενστίκτου, και ο κόσμος έμοιαζε με μια τέλεια ρυθμισμένη μηχανή. Η ιστορία, όμως μας προειδοποιούσε. «Ο άνθρωπος είναι πολιτικό ζώο», έλεγε ο Αριστοτέλης. «Είναι καθήκον του ενάρετου πολιτικού να είναι καλός ρήτορας, ειδεμή το πλήθος θα στραφεί στον μη ενάρετο πολιτικό» συμπλήρωνε ο Κικέρωνας, που πίστευε ότι οι άνθρωποι εύκολα εξουσιάζονται. Ήταν λοιπόν θέμα χρόνου μέχρι η φύση να επιβεβαιώσει την κυριαρχία της πάνω στην ανθρώπινη αλαζονεία.

Ο Αβραάμ Μάσλοου, ο διάσημος ψυχολόγος είχε το 1943 μια πραγματική ενόραση για την ψυχή των ανθρώπων. «Το φαί είναι το βασικότερο, αλλά δεν φτάνει» είπε ουσιαστικά στο Theory of Human Motivation. Στην ανθρώπινη πυραμίδα των αναγκών του μετά το φαγητό, νερό και στέγαση, βρίσκονται άλλες ανάγκες. Πρώτα πρώτα η ανάγκη για στέγαση και ασφάλεια. Μέτα ή ανάγκη για αγάπη και να ανήκουμε κάπου. Στην κορυφή η αυτοπραγμάτωση. Είχαμε τα βασικά, και η πίστη ότι θα συνεχίσουμε να ανεβαίνουμε την πυραμίδα μας κρατούσε αισιόδοξους, και πιστούς στο σύστημα.

Η Παγκόσμια Κρίση του 2008 έγινε ο καταλύτης για την αλλαγή, κατακερματίζοντας το νεοφιλελεύθερο δόγμα των ανεξέλεγκτων αγορών όταν οι τράπεζες πήγαν στις κυβερνήσεις ταπεινωμένες, ζητώντας σωτηρία. Στην προσπάθεια του να σωθεί το σύστημα τύπωσε λεφτά. Πάνω από $12 τρις, 40 φορές το χρέος της Ελλάδας. Αυτά πήγαν κυρίως σε τράπεζες και χρηματοοικονομικά προϊόντα. Οι πολίτες δεν είδαν όμως σημαντικές βελτιώσεις στη ζωή τους. Στην Ευρώπη χάος. Βοράς εναντίον Νότου, φτωχοί εναντίον πλουσίων. Στην Αμερική, το μέσο εισόδημα έχει παραμείνει κολλημένο εδώ και 20 χρόνια. Κερδισμένοι μόνο αυτοί που είχαν μετοχές και ομόλογα, ότι δηλαδή σπονσοράριζαν οι κεντρικές τράπεζες. Το 1%. Χρειάστηκε σχεδόν 8 χρόνια μετά το 2008 για να πάρει μπροστά η οικονομία των δυτικών χωρών.

Την αισιοδοξία για βελτίωση της ζωής διαδέχτηκε ο φόβος. Τον μύρισαν οι λαοπλάνοι και βγήκαν παγανιά. Φαγητό δεν μπορείς να υποσχεθείς σε γεμάτα -ακόμα- στομάχια. Αλλά όταν η τράπεζα απειλεί το σπίτι σου, μπορείς να υποσχεθείς ασφάλεια. Όταν η κοινωνία γεμίζει μετανάστες, οι λαϊκιστές βρίσκουν και ένα εξιλαστήριο θύμα. Ο Τράμπ και ο Φαράτζ άλλαξαν τις κοινωνίες τους επιτιθέμενοι σε μετανάστες. Η Μαρίν Λε Πεν έφτασε κοντά στην προεδρία και έγινε η δεύτερη μεγαλύτερη δύναμη στη Γαλλία. Στην Γερμανία οι έδρες του AfD ήδη σπέρνουν το ίδιο χάος που έσπειραν οι έδρες της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα. Στην Ολλανδία, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία η ακροδεξιά πήρε κεφάλι και προελαύνει. Ο φόβος και η ανασφάλεια κάνει τους ανθρώπους ανυπόμονους να προχωρήσουν.

Κάνει ο άνθρωπος να φύγει από την ακροδεξιά, βρίσκει μπροστά του την αριστερά. Η ασφάλεια δεν είναι τόσο σημαντική για τους νέους, θα ζήσουν για πάντα άλλωστε. Η αριστερά προσφέρει αγάπη. Σε πείθει ότι ο κόσμος δεν δουλεύει για σένα, αλλά αυτή σε αποδέχεται. Το επόμενο βήμα στην πυραμίδα. Αγάπη και η αίσθηση να ανήκεις. Μαζί θα δημιουργήσετε έναν καλύτερο κόσμο. Η «επιλογή φάντασμα» (Farquar & Pratkanis, 1992) σου δίνει κάτι άπιαστο για να σε προσελκύσει, και μετά σε φέρνει στη δεύτερη, πιο χειροπιαστή επιλογή. Αυτό που έχει πραγματικά να προσφέρει. Την κυβερνώσα αριστερά και την μετατροπή σου σε οπαδό, χειροκροτητή που δύσκολα ανέχεται την κοινωνία που διαφωνεί μαζί του. Ο κόσμος που υποσχέθηκε δεν υπάρχει, αλλά για σένα είναι ήδη αργά. «Αγαπάς το μεγάλο αδερφό».

Η δημοκρατία δεν είναι τέλεια. Όταν κυριαρχείται από βραχυπρόθεσμη σκέψη αποτυγχάνει να ικανοποιήσει ισομερώς τα συμφέροντα των μελών της. Ο Πλάτωνας δεν ήταν μεγάλος οπαδός της. Ο Κικέρωνας είδε τη δημοκρατία του να ξεπέφτει από τον ένα λαϊκιστή στον άλλο, μέχρι που δεν έμεινε τίποτα, παρά αίμα, νεκροί και απολυταρχία. Το εκκρεμές χτυπά και πάλι. Οι λαοί θαυμάζουν τους δικτατορίσκους, τον Πούτιν, τον Τραμπ και τον Ερντογάν και κατηγορούν την δημοκρατία ότι τους απογοήτευσε.

Οι αγορές, στο αλαβάστρινο κάστρο τους ζουν μόνο για το επόμενο λεπτό. Θα έλεγε κανείς ότι ένας θεσμός χτισμένος στη δημοκρατία και την ελευθερία θα την προάσπιζε. Οι traders όμως σκέφτονται βραχυπρόθεσμα, και οι αλγόριθμοι δεν σκέπτονται καθόλου. Αναζητούν σταθερότητα και γλυκοκοιτάζουν την Κίνα σαν το μοντέλο διοίκησης του 21ου αιώνα. Διαφθορά, αναποτελεσματικότητα, υψηλά χρέη, μικρά γράμματα για αυτούς που αναζητούν ημερήσιο κέρδος. Όσον αφορά τον Τράμπ βλέπουν μόνο τις υποσχέσεις και όχι τον κίνδυνο ότι στο τιμόνι της μεγαλύτερης οικονομικής και στρατιωτικής δύναμης στην ιστορία του πλανήτη πιθανόν κάθεται ένας άνθρωπος με άνοια. Μετά την εκλογή του η αξία των μετοχών έχει ανέβει 25% σε λιγότερο από ένα χρόνο!

Ανεξέλεγκτες και βραχυπρόθεσμες, οι αγορές ευνοούν συγκεκριμένες δυνατές ομάδες traders και επενδυτών, χάνοντας τον ρόλο τους, που είναι η πιο αποδοτική κατανομή πόρων. Η αδυναμία των πολιτικών θεσμών να κατανοήσουν και αλλάξουν τον τρόπο που λειτουργούν οι αγορές ενίσχυσε το αίσθημα αδυναμίας των πολιτών, οι οποίοι ένιωσαν ότι η κοινωνία πλέον δεν δούλευε για τους πολλούς. Αυτή η αδυναμία άνοιξε την Κερκόπορτα της απελπισίας, πίσω από την οποία η ψήφος γίνεται διαμαρτυρία και όχι σχέδιο για το μέλλον. Στράφηκαν σε λαϊκίστικες λύσεις. Υπεραπλουστευμένες γενικεύσεις, τύπου Βαρουφάκη, βρήκαν επιτέλους ευήκοα ώτα. Λαικιστές πολιτικοί, ανίκανοι να διαχειριστούν ένα μοντέρνο και πολύπλοκο κράτος, πούλησαν απελπισία για το status quo ώστε το δικό τους προιόν , με την ταμπέλα «απλές λύσεις», να γίνει ανάρπαστο.

Οι δυσλειτουργικές αγορές έγιναν καταλύτης για να βγουν στην επιφάνεια οι ανασφάλειες μας. Οι δυσλειτουργικές αγορές περιέπλεξαν την πολιτική, καταργώντας τους νόμους της και ανοίγοντας διάπλατα τους ασκούς του λαϊκισμού. Οι αγορές εξακολουθούν να αγνοούν ότι όσο παραμένουν δυσλειτουργικές, όσο οι πολλοί θα παλεύουν για αυτό που δίνεται τόσο εύκολα στους λίγους, τόσο θα βρισκόμαστε κοντά στην κατάλυση της δημοκρατίας και τελικά της λειτουργίας τους. Όταν μπουν κανόνες που θα κάνουν πιο δίκαιο το παιχνίδι των αγορών, τότε οι πόροι θα κατανέμονται δικαιότερα, οι αντιδράσεις θα καταλαγιάσουν και η δημιουργία νέων κοινωνικών συμβολαίων θα καταστεί δυνατή.

Δημοφιλή