Αξιότιμε κύριε πρόεδρε, αγαπητοί φίλοι, είναι μεγάλη χαρά να βρίσκομαι στην Κέρκυρα για την παρουσίαση των «Παραλλαγών». Η Κέρκυρα αποτελεί για μένα ένα σημείο αναφοράς όπου θέλω αναπόφευκτα να επιστρέφω. Νομίζω πως την πρώτη φορά που ήρθα στο πανέμορφο νησί σας ήταν πριν από 18 χρόνια, σε κάποια στιγμή όπου ήδη διαφαινόταν ότι, όσο και να το ήθελα, υπήρχε σοβαρή πιθανότητα πως, όπως τόσοι άλλοι 'Ελληνες που λατρεύουν την Ελλάδα, δε θα μπορούσα να επιστρέψω σε αυτή τη χώρα, είτε ζούσα εδώ, είτε αλλού.
Άνοιξη λοιπόν πριν σχεδόν 18 χρόνια. Ήμουν υποψήφιος για τη θέση αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και είχα μόλις τελειώσει τη μακρά σειρά συνεντεύξεων με τα τριάντα μέλη του εκλεκτορικού σώματος, τους εισηγητές, και άλλους αξιωματούχους του πανεπιστημίου, ως είθισται. Καθόλου ανοιξιάτικη εμπειρία. Οι προοπτικές φαίνονταν αβέβαιες προς αρνητικές. Ίσως θα αποτύγχανα να εκλεγώ σε μια θέση όπου δεν υπήρχε καν συνυποψήφιος και όπου για πολλά χρόνια ψάχνανε κάποιον να έρθει, και κανένας δεν ήθελε. Τι πιθανότητα θα είχα να τα καταφέρω σε οποιαδήποτε άλλη φάση;
Δε θα σας κουράσω να απαριθμήσω απαξιωτικά σχόλια από όσους δεν έβλεπαν με θετικό μάτι την υποψηφιότητά ενός ξενόφερτου νεαρού καθηγητή από την Αμερική. Ας αναφέρω μόνο ενδεικτικά μερικά σχόλια από ορισμένους που έλεγαν πως ναι, θα με ψήφιζαν. Ένας θετικός καθηγητής μου δήλωσε πως αν έβαζα υποψηφιότητα στο δικό του τομέα, δε θα μπορούσα να εκλεγώ ούτε λέκτορας, όχι αναπληρωτής καθηγητής, γιατί ο τομέας του ήταν ασύλληπτα ανώτερος από τον δικό μου και αυτός ήταν ασύλληπτα καλύτερος από μένα. Όπως η κεφαλή του πήρε μια κλίση προς τα πάνω, κατάλαβα ότι ο άνθρωπος το είχε πολύ μεγάλη ανάγκη να το πει αυτό και τον συμπάθησα.
Ένας άλλος θετικός καθηγητής μου εξήγησε ότι θα με ψηφίσει με βαριά καρδιά γιατί δεν έχω ούτε μια δημοσίευση. Όταν τον ρώτησα μήπως δεν έλαβε το βιογραφικό μου με τον κατάλογο δημοσιεύσεων, μου απάντησε ότι, ναι, καλά, καλά, τα έχει πάρει, αλλά αφού όλες οι δημοσιεύσεις μου είναι από την Αμερική, δεν μετράνε, γιατί μόνο οι δημοσιεύσεις που προέρχονται από την Ελλάδα μετράνε. Κι αυτόν τον συμπάθησα για τον ζηλωτικό πατριωτισμό του.
Ένας τρίτος θετικός καθηγητής με αντιμετώπισε σαν να είμαστε παλιόφιλοι από το γυμνάσιο, ενώ δεν είχαμε ξανασυναντηθεί. Φορούσε μαύρα αδιαφανή γυαλιά και δεν έβλεπα τα μάτια του. «Βρε το Γιαννάκη μας! Ε, λοιπόν, Γιαννάκη μας, εγώ σε πάω πολύ, φίλε μου. Θα σε ψηφίσω. Ναι, θα σε ψηφίσω, Γιαννάκη μου, γιατί μου αρέσεις, μου αρέσεις πολύ». Όπως φορούσε μαύρα γυαλιά, δεν ήμουν και πολύ σίγουρος μήπως έπρεπε να ανησυχώ ότι του αρέσω πολύ. Σε αντίθεση με τους δύο προηγούμενους, μάλλον θα με παρεξηγήσετε αν σας πω ότι τον συμπάθησα. «Λοιπόν θα σε ψηφίσω, Γιαννάκη μου, αλλά τώρα εδώ που τα λέμε, δεν ξέρω, μπορεί και να μην σε ψηφίσω. Δεν ξέρεις τι γίνεται στις εκλογές. Στις εκλογές μπαίνεις Ρίο και βγαίνεις Αντίρριο.»
Μεσολαβούσε το Σαββατοκύριακο πριν την ημέρα της εκλογής και αποφάσισα να πάω με την οικογένειά μου στην Κέρκυρα για να αλλάξω παραστάσεις και να ανασυγκροτηθώ. Ήταν η εποχή που για να φτάσεις από τα Ιωάννινα στην Ηγουμενίτσα ήθελες πάνω από δυο ώρες. Η διαδρομή σε έκανε να νοιώθεις ότι η Ήπειρος είναι όντως ολόκληρη ήπειρος. Κάποιοι φίλοι Φινλανδοί και Ιταλοί μετά από μερικά χρόνια που πέσανε πάνω σε ακυρωμένες πτήσεις, απεργίες, μπλόκα αγροτών και άλλες τοπικές ιδιαιτερότητες, αποφασίσανε να διασχίσουν την ηπειρωτική Ελλάδα οδικά και μετά με πλοίο και πάλι οδικά και κάνανε 10 φορές περισσότερο χρόνο να φτάσουνε εκεί που θέλανε από ό,τι είχαν υπολογίσει. Πάντως μείνανε κατενθουσιασμένοι: γράψανε στο e-mail πως τώρα, διασχίζοντας τη σύγχρονη καθημερινή Ελλάδα, κατανοούσανε επιτέλους την έμπνευση του Ομήρου για τις περιπετειώδεις περιπλανήσεις του Οδυσσέα στις απρόβλεπτες εσχατιές της οικουμένης.
Ήταν ένα υπέροχο τριήμερο. Άνοιξη στην Κέρκυρα. Θυμάμαι την κόρη μου 4 χρονών με ένα μικρό ομπρελίνο σε μια βαρκάδα στην Παλαιοκαστρίτσα. Θυμάμαι αυτή την μοναδική αρχοντιά που αναδίδει το νησί σας κάθε φορά που το επισκέπτομαι. Και το φως, το ανοιξιάτικο φως του Ιονίου. Κάπου πείσμωσα μέσα μου. Πείσμωσα ότι έπρεπε να κερδίσω το μισθό μου, το μισθό της νοσταλγίας και της επιστροφής. Πείσμωσα ότι πρέπει να πολεμήσω διακαώς, να πετύχω να μειωθεί τουλάχιστον δέκα φορές ο πραγματικός μισθός μου σε σχέση με τα χρήματα που θα έπαιρνα στην Αμερική. Πείσμωσα ότι θα επιμείνω, αν και ήδη είχα καταλάβει ότι, όπως και τόσοι άλλοι Έλληνες που λατρεύουν την Ελλάδα, θα είμαι πάντα ένας εξόριστος νοσταλγός, είτε ζούσα εδώ, είτε αλλού.
Πίσω στα αγαπημένα Ιωάννινα, έφτασε η μέρα της εκλογής και η συνεδρίαση ξεκίνησε στις 12 το μεσημέρι. Η καταμέτρηση των παρόντων έδειξε 21 παρόντες που είχαν πρότινος εκφραστεί ότι μάλλον θα με ψηφίσουν, οι περισσότεροι με επιφυλάξεις ανάλογες με αυτές που ανέφερα παραπάνω. Για την εκλογή χρειάζονταν οι μισοί συν ένας, δηλαδή 16 επί συνόλου 30. Τα πράγματα φαίνονταν λοιπόν συγκρατημένα αισιόδοξα. Αλλά τότε προέκυψε ξαφνικά ένα νομικό έγγραφό που άλλαξε τις ισορροπίες.
Ένας εισηγητής είχε γράψει, αντί για εισήγηση για το έργο μου, μια παράγραφό μόνο όπου με κατακεραύνωνε. «Ο ομογενής Ιωάννης Ιωαννίδης, ορμώμενος εκ Νέας Υόρκης, στερείται ηθικού, νομικού και συνταγματικού ερείσματος στην υποψηφιότητά του». Ο πρόεδρος της Ιατρικής Σχολής (που δεν με ήθελε) είχε ζητήσει από το νομικό σύμβουλο της Σχολής αν μπορεί να γίνει εκλογή όταν έχουν εκφραστεί αμβιφολίες για το «ηθικό, νομικό και συνταγματικό έρεισμα» του υποψηφίου. Ο νομικός σύμβουλος επί μήνες δεν είχε πει τίποτα, οπότε ορίστηκε η εκλογή με την εντύπωση ότι μάλλον ηθικά, νομικά και συνταγματικά τουλάχιστον δε θα σκάλωνα ο κακομοίρης. Όμως μόλις έγινε η καταμέτρηση παρόντων και διαπιστώθηκε ότι διέθετα 21 παρόντες υποστηρικτές, εμφανίστηκε ένα έγγραφο που είχε παραδώσει ο νομικός σύμβουλος πριν λίγα λεπτά. Ανάμεσα σε μακροσκελείς δικανισμούς προέκυπτε το δια ταύτα. Για να εκλεγώ, ειδικά στην περίπτωσή μου δεν αρκούσαν 16 θετικές ψήφοι αλλά χρειάζονταν 23 («τουλάχιστον τα τρία τέταρτα»). Ένας υποστηρικτής βγήκε από την αίθουσα να ανακοινώσει το νέο νόμο που αυθαίρετα είχε δημιουργηθεί πριν λίγα λεπτά ειδικά για εμένα, ενώ η συνεδρίαση συνεχιζότανε με τοποθετήσεις των εκλεκτόρων.
Στην αρχή πάγωσα, αλλά γρήγορα αντέδρασα. Υπήρχαν δυο πιθανόν θετικοί καθηγητές που δεν ήταν παρόντες. Ο ένας ήταν απασχολημένος στο χειρουργείο, ο άλλος ήταν στο αεροπλάνο που σε λίγο θα προσγειωνότανε στα Γιάννενα από Αθήνα. Άρχισαν τα τηλεφωνήματα στο χειρουργείο και στο αεροδρόμιο. Ο ένας εκλέκτορας ήρθε αμέσως από το χειρουργείο, μόλις του εξηγήσαμε πως έχουν τα νούμερα. Ο άλλος εκλέκτορας προσγειώθηκε μετά από 30 λεπτά και πήρε ταξί για να έρθει. Κάποιοι από τους παρόντες αγορεύσανε επί μακρόν για να με θάψουν. Όταν η ψηφοφορία ξεκίνησε, οι παρόντες θετικοί ήταν 22. Ο 23ος έφτασε από το αεροδρόμιο, λίγα δευτερόλεπτα πριν φτάσει ονομαστικά η σειρά στο όνομά του για να ψηφίσει. Εκλέχτηκα με 23 ψήφους.
Από τότε συνήθιζα να έρχομαι στην Κέρκυρα κάθε χρόνο. Συνήθως χειμώνα. Συνήθως εποχές που το νησί είναι έρημο από τουρίστες. Αλλά πάντα ζωντανό και γοητευτικό μέσα στην ερημιά του. Πάντα διαθέσιμο να αναδείξει κάποιο θαύμα, κάποιον αιφνιδιασμό, όπως ένα δελφίνι που μπορεί να δεις από το Αγγελόκαστρο να αναδύεται ξαφνικά για λίγο πριν γρήγορα ξαναχαθεί.
Υποσχέθηκα στο Νίκο να σας διαβάσω κάποια αποσπάσματα από τις «Παραλλαγές». Έχω διαλέξει ορισμένα κείμενα που αρκετές φορές έχουν αφετηρίες ή αναφορές στην Κέρκυρα ή στην περιοχή του Ιονίου. Είναι μια περίεργη χώρα το Ιόνιο και γίνεται ακόμα πιο μαγική όταν θέλεις, αλλά δεν μπορείς να την κατοικήσεις. Αυτή η χώρα του ανεκπλήρωτου νόστου δεν έχει σταθερά σύνορα, αλλάζουν συνέχεια τα όριά της, κάποτε πολλές φορές την ημέρα. Αλλάζει επίσης ονόματα, αλλά κάποτε την ονόμασα Βορειοδυτική Αυτοκρατορία, σκεφτόμενος μια ανύπαρκτη νέα χώρα δικαιοσύνης, μνήμης και αξιοκρατίας. Είναι παντοδύναμη αυτοκρατορία αυτή η χώρα. Όλοι όσοι προσπαθούν να είναι τίμιοι απέναντι στους άλλους και απέναντι στον εαυτό τους, όταν αναπόφευκτα συντριβούν, καταλήγουν τελικά έκπτωτοι αυτοκράτορες που ορίζουν την απέραντη επικράτεια της αυτοεξορίας τους.
Όταν σκέφτηκα αυτό το όνομα, η χώρα ειδικά εκείνη τη στιγμή έπαιρνε ένα μακρόστενο σχήμα που ακολουθούσε τη διαδρομή του Ιονίου από τα Κύθηρα μέχρι την Ερείκουσα. Το κέντρο βάρους της θα μπορούσε να είναι ενίοτε η Κέρκυρα, όπως την αντικρύζω από την Πλαταριά, ή όπως σκέφτομαι ότι κάπου απέναντι από το Carmel στις ακτές τις Καλιφόρνιας αν πορευτείς χιλιάδες μίλια θα συναντήσεις είτε το Χοκάιντο της Ιαπωνίας είτε πάλι την Κέρκυρα. Το Ιόνιο έχει την ικανότητα να μπορεί να εμφανίζεται μπροστά μου ξαφνικά οπουδήποτε στον κόσμο. Όταν γίνεται πιο θλιβερή, η χώρα μου εκτείνεται με κάποια διστακτικότητα προς την Αδριατική και με την άκρη της μνήμης φτάνει μέχρι το Arsenale ή το Dorsoduro στη Βενετία κάποιες μέρες με ομίχλη. Άλλες φορές, καταφεύγει στον Αμβρακικό στην Κορωνησία, ειδικά κάποιες ώρες προς τον εσπερινό.
Όπως ήδη καταλάβατε, το μεγαλύτερο μέρος της χώρας μου είναι θάλασσα και υπόγεια ρεύματα και αυτό την κάνει ασταμάτητα να ταξιδεύει. Η χώρα μου ταξιδεύει πιο μακριά από εμένα, εγώ μετά βίας προσπαθώ να την παρακολουθήσω. Στη στεριά η χώρα μου αποβιβάζεται σπάνια και, όταν το κάνει, είναι για λίγο, μόνο για μερικούς αιώνες, ή από ανάγκη, σαν ναυαγός που εκβράστηκε στην παραλία. Η ενδοχώρα είναι πάντα άγνωστη, μπορεί να χιονίζει ή να κατοικείται από ανθρώπους που ξέρουν καλά το συμφέρον τους κι εγώ δεν ξέρω το συμφέρον μου, ή, κι αν το ξέρω, δεν θέλω να υπερασπιστώ το συμφέρον μου. Είμαι κακός έμπορος ή συνήθως δεν έχω τίποτα να εμπορευτώ, άλλο από νοσταλγία, γιατί τη δικαιοσύνη, τη μνήμη και την αξιοκρατία μού τις έχουν στερήσει από καιρό.
Αποσπάσματα που διαβάστηκαν από τις «Παραλλαγές πάνω στην Τέχνη της φυγής και ένα απονενοημένο ριτσερκάρ»
Από την Παραλλαγή 1
Ο καθένας θυμάται ειλικρινά διαφορετικά πράγματα για το τι συνέβη...
Παραλλαγή 22: Απρόβλεπτο παρελθόν
Απρόβλεπτο ακόμα περισσότερο είναι το παρελθόν, απρόβλεπτο κι ανεξήγητο γιατί έχει συμβεί, τι ακριβώς έγινε, τι ένιωσες, τι σκέφτηκες, όλα αναθεωρούνται συνέχεια...
Από την Παραλλαγή 25: Εξ αποστάσεως
Ο κόσμος τους κατέρεε εξ αποστάσεως, είχε κάποιο τηλεχειριστήριο φαίνεται η συμφορά...
Παραλλαγή 46
Το καλοκαίρι δεν έλεγε να σταματήσει με τίποτα στο Stanford...
Παραλλαγή 101: Διατεταγμένη οπισθοδρόμηση
Καθώς οπισθοδρομούσε, όπως του είχαν ζητήσει...
Παραλλαγή 107: Θεμιστοκλής
Άργος, Κέρκυρα, Μολοσσία, Πύδνα, Νάξος κι επιτέλους Έφεσος - κυνηγημένος και πάλι κυνηγημένος...
Παραλλαγή 164: Γυρίστε πίσω
Γυρίστε πίσω - άκαιρη κραυγή που ακούστηκε την πλέον ακατάλληλη στιγμή στην Έξοδο του Μεσολογγίου...
*Το κείμενο αποτελεί αναδημοσίευση από την ομιλία του κ. Ιωαννίδη που έγινε στην Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας στις 7 Μαρτίου 2016 στην παρουσίαση του βιβλίου του «Παραλλαγές πάνω στην τέχνη της φυγής και ένα απονενοημένο ριτσερκάρ» (εκδόσεις Κέδρος 2014). Η εισήγηση-προσφώνηση από τον υφηγητή του πανεπιστημίου της Βέρνης Νίκο Πανδή που προηγήθηκε της ομιλίας είναι προσβάσιμη εδώ.