Στο πιο πάνω δύσκολο ερώτημα, οι συγγραφείς του ομότιτλου βιβλίου, καθηγητές στo ΜΙΤ και στο Harvard, υποστηρίζουν ότι η απάντηση είναι απλή: η επιτυχία ή η αποτυχία των εθνών εξαρτάται από το είδος των πολιτικών και οικονομικών θεσμών τους.
Στο βιβλίο, που κυκλοφόρησε το 2012 και μεταφράστηκε το 2013, συγκεντρώνοντας πολλές θετικές και κάποιες αρνητικές κριτικές, οι πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί κατηγοριοποιούνται σε «extractive» και «inclusive». Ο πρώτος όρος, «extractive», σημαίνει «αυτός που αποσπάει κάτι» (προφανώς για να το ιδιοποιηθεί) και στο εξής αναφέρεται ως «καταχρηστικοί». Ο δεύτερος όρος, «inclusive», σημαίνει «αυτός που συμπεριλαμβάνει», κατ' επέκταση αφορά την συλλογικότητα και την προώθηση συνολικά του οφέλους της κοινωνίας και στην συνέχεια αναφέρεται ως «συμμετοχικοί». Στην Ελληνική έκδοση του βιβλίου, οι αντίστοιχοι όροι μεταφράζονται σε «ανοιχτοί» και «κλειστοί».
Οι όροι αυτοί συνδυάζονται με τις έννοιες των πολιτικών και των οικονομικών θεσμών.
Πολιτικοί θεσμοί είναι τα κόμματα, τα συνδικάτα, οι κινήσεις ή ομάδες πολιτών και άλλες συλλογικές προσπάθειες, όπως η κοινωνία των πολιτών, που επηρεάζουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό την πολιτική, δηλαδή την διαδικασία με βάση την οποία μια κοινωνία επιλέγει τους κανόνες για την διακυβέρνησή της. Οι πολιτικοί θεσμοί αποτελούνται από σχέσεις και δομές, που προάγουν τους δεσμούς των πολιτών και καθορίζουν τις δυνατότητες, τους περιορισμούς και τους στόχους της διακυβέρνησης.
Οικονομικοί θεσμοί είναι δομές, όπως οι ανταγωνιστικές αγορές, οι Τράπεζες ή το σύστημα των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, αλλά και το σύνολο των οικονομικών παραγόντων, οι παραγωγοί, οι έμποροι και οι αγοραστές.
Από των συνδυασμό των 2+2 πιο πάνω αναφερόμενων εννοιών, προκύπτουν οι «καταχρηστικοί» πολιτικοί και οικονομικοί θεσμοί (extractive political / financial institutions) και οι «συμμετοχικοί» πολιτικοί ή οικονομικοί θεσμοί (inclusive political / financial institutions).
Οι «καταχρηστικοί» οικονομικοί θεσμοί είναι αυτοί που προωθούν τα συμφέροντα περιορισμένων ομάδων ή παραγόντων της αγοράς, με σκοπό τον έλεγχο της αγοράς για την αποκόμιση κερδών αποκλειστικά για τους ίδιους και όχι για την κοινωνία. Αντίθετα, οι «συμμετοχικοί» οικονομικοί θεσμοί επιτρέπουν την ανάπτυξη της οικονομίας, δίνοντας την δυνατότητα ίσων ευκαιριών σε όλους τους πολίτες και παρέχοντάς τους κίνητρα για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων τους.
Οι «καταχρηστικοί» πολιτικοί θεσμοί είναι αυτοί που μονοπωλούν την εξουσία, ακόμα και αν την έχουν αναλάβει με την σύμφωνη γνώμη των πολιτών, διατηρώντας την, στην συνέχεια, με την διαφθορά, την καταπίεση και την απουσία κοινωνικής δικαιοσύνης. Οι «συμμετοχικοί» πολιτικοί θεσμοί μοιράζουν την εξουσία στην κοινωνία (διατηρώντας όμως κάποιου είδους κεντρικό πολιτικό έλεγχο), θέτουν τα όρια αυτής της εξουσίας και επιτρέπουν την προσαρμογή και μετεξέλιξη της κοινωνίας.
Σε ότι αφορά τους οικονομικούς θεσμούς, οι «καταχρηστικοί» οικονομικοί θεσμοί ενδιαφέρονται μόνο για το πώς οι οργανωμένες ομάδες συμφερόντων θα αυξήσουν τα κέρδη τους. Αντίθετα, οι «συμμετοχικοί» οικονομικοί θεσμοί επιτυγχάνουν την ανάπτυξη προς όφελος του κοινωνικού συνόλου.
Αυτό προϋποθέτει:
- Ένα ασφαλές σύστημα ατομικής ιδιοκτησίας
- Ένα νομικό σύστημα που δεν κάνει διακρίσεις
- Δημόσιες υπηρεσίες που επιτρέπουν την ιδιωτική δραστηριοποίηση
- Την δυνατότητα συμμετοχής νέων επιχειρήσεων και ατόμων στην αγορά.
Κινητήριες δυνάμεις των «συμμετοχικών» οικονομικών θεσμών είναι η τεχνολογία και η εκπαίδευση. Η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη συνήθως συνοδεύεται από τεχνολογική πρόοδο που επιτρέπει την καινοτομία και την συμμετοχή της στις οικονομικές δραστηριότητες. Η μεγαλύτερη παραγωγικότητα συνδέεται με τεχνογνωσία και δεξιότητες που αναπτύσσουν οι εργαζόμενοι κατά την παραγωγική διαδικασία, οι οποίες προϋποθέτουν κατάλληλη εκπαίδευση και παιδεία.
Αντίστροφα, διάφορες μορφές οικονομικού ελέγχου, όπως η αμφισβήτηση της ατομικής ιδιοκτησίας, η καταστολή, η έλλειψη παιδείας και η μη παροχή δημόσιων υπηρεσιών είναι τα μέσα που χρησιμοποιούν οι «καταχρηστικοί» οικονομικοί θεσμοί για να υπονομεύσουν την ανάπτυξη και να αυξήσουν τα δικά τους κέρδη.
Οι συνέργειες και σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των τεσσάρων αυτών συνδυασμών, είναι προφανείς:
- Οι «καταχρηστικοί» οικονομικοί θεσμοί συχνά δομούνται και στελεχώνονται από «καταχρηστικούς» πολιτικούς θεσμούς, εξαρτώνται δε από αυτούς για την επιβίωσή τους.
- Οι «συμμετοχικοί» οικονομικοί θεσμοί προκύπτουν από «συμμετοχικούς» πολιτικούς θεσμούς και χάρη στην πιο ισόρροπη κατανομή των πόρων, διευκολύνουν την διατήρηση αυτών.
- Οι «καταχρηστικοί» οικονομικοί θεσμοί δεν μπορούν να επιβιώσουν μεγάλο διάστημα υπό «συμμετοχικούς» πολιτικούς θεσμούς.
- Οι «συμμετοχικοί» οικονομικοί θεσμοί ούτε υποστηρίζουν ούτε υποστηρίζονται από «καταχρηστικούς» πολιτικούς θεσμούς. Σύντομα, είτε θα μετατραπούν σε «καταχρηστικούς», είτε θα αποσταθεροποιήσουν τους «καταχρηστικούς» πολιτικούς θεσμούς, ανοίγοντας τον δρόμο της αντικατάστασής τους από «συμμετοχικούς».
Προσπαθώντας να μεταφέρουμε τα πιο πάνω στην περίπτωση της Ελλάδας, φτάνουμε σε μάλλον δυσάρεστα συμπεράσματα.
- Οι πολιτικοί θεσμοί στην Ελλάδα, εδώ και αρκετές δεκαετίες διολισθαίνουν σε «καταχρηστικούς». Η πάσει θυσία παραμονή στην εξουσία (με όχημα διχαστικά συνθήματα) και τα προνόμια των βουλευτών (που πρακτικά χαίρουν ασυλίας, ακόμα και για ποινικά αδικήματα) υπονομεύουν τις αρχές της δημοκρατίας. Αυτό ενισχύεται περαιτέρω από τις «πελατειακές» σχέσεις, αφού πολλοί πολίτες ασχολήθηκαν με την πολιτική, αναμένοντας κάποιο αντάλλαγμα. Θυμίζουμε ότι σύμφωνα με τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, αιτία της πτώσης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας ήταν η απόφαση να αμείβονται όσοι συμμετείχαν στην Εκκλησία του Δήμου, με αποτέλεσμα αυτοί που μέχρι τότε συμμετείχαν στα κοινά από προσωπικό ενδιαφέρον, να υποσκελιστούν από συμφεροντολόγους που δεν είχαν κανένα πραγματικό ενδιαφέρον για τα κοινά.
- Οι οικονομικοί θεσμοί στην Ελλάδα, ιδιαίτερα από την υπογραφή του πρώτου Μνημονίου και μετά, σταδιακά μετατρέπονται σε «καταχρηστικούς». Η αρχική υφαρπαγή της «ιδιωτικής περιουσίας» του Δημοσίου, στην συνέχεια επεκτάθηκε και αφορά πλέον το σύνολο της δημόσιας περιουσίας, ενώ η συνεχιζόμενη πτώση της οικονομικής δραστηριότητας και η υπέρμετρη φορολόγηση υπονομεύουν και την απομένουσα ιδιωτική περιουσία. Παράλληλα, οι υποδομές και οι Τράπεζες έχουν περάσει αποκλειστικά σε χέρια ξένων, ενώ ο κ. Σόιμπλε ποτέ δεν έκρυψε την μεγαλύτερη επιτυχία του βιογραφικού του, ότι, ως Υπουργός Εσωτερικών της Δυτικής Γερμανίας κατά την ενοποίηση της χώρας, επεδίωξε και πέτυχε την μεταφορά των πόρων της Ανατολικής Γερμανίας, στους επιχειρηματίες της Δυτικής.
Συμπερασματικά, η υλοποίηση μιας μακροπρόθεσμης και βιώσιμης ανάπτυξης στην Ελλάδα δεν είναι δυνατή παρά με τον μετασχηματισμό τόσο των οικονομικών όσο και των πολιτικών θεσμών, ως αναγκαίων και παράλληλων στόχων.
Βιβλιογραφία
1. Why Nations Fail, Profile Books
2. Γιατί αποτυγχάνουν τα Έθνη, εκδόσεις Λιβάνη (μετάφραση του πιο πάνω βιβλίου)
3. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, National Geographic