Οι θεωρίες συνωμοσίας ως πολιτική εξαπάτηση

Μια καλή θεωρία συνωμοσίας δεν αγαπάει την αποτυχία. Αδύνατον να αποτύχει ένα πραξικόπημα. Αδύνατον, εν γένει, η αποτυχία να αποτελεί πιθανή έκβαση μιας κατάστασης, εκτός αν πρόκειται για μια εκούσια αποτυχία. Εξάλλου, όπως διαπιστώνουμε καθημερινά, ο κόσμος μας είναι γεμάτος από επιτυχίες. Επομένως, η αποτυχία δεν ήταν αποτυχία, αλλά μέρος ενός μεγαλύτερου masterplan (άσχετο ποιος είναι ο εμπνευστής του).
ASSOCIATED PRESS

Ένα ασφαλές συμπέρασμα μετά τα γεγονότα στην Τουρκία είναι η παραδοχή της κυριαρχίας των θεωριών συνωμοσίας ως κεντρικού ρυθμιστή κατανόησης της πραγματικότητας. Οι περισσότεροι είναι πανέτοιμοι, ενώ δεν έχουν στη διάθεσή τους όλα τα γεγονότα (με την ακριβή τεκμηρίωση της αλληλουχίας και των συνθηκών που συνέβησαν) να αποδεχθούν ελκυστικές θεωρίες, οι οποίες στην καλύτερη περίπτωση αποτελούν μέρος της μίας ή της άλλης προπαγάνδας. Προφανώς, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια συνωμοσία, όπως η απόπειρα ενός πραξικοπήματος, οι θεωρίες γύρω από αυτό εύλογα διακινούνται. Ωστόσο, όπως θα διαπιστώσουμε, σπάνια αυτό αποτελεί μια γνήσια απόπειρα διερεύνησης της αλήθειας, αλλά μια ψυχολογική διαδικασία ανακούφισης.

Καθώς, τα ξημερώματα της 16ης Ιουλίου το πραξικόπημα βρισκόταν σε εξέλιξη και ενώ στασιαστές και κυβερνητικοί διέδιδαν και οι δυο την επικράτηση τους, άρχισαν να κυκλοφορούν εντυπωσιακές θεωρίες με σκοπό την βιαστική κατασκευή (αναληθών) αφηγηματικών εκδοχών. Η δημοφιλέστερη, από αυτές, ήταν εκείνη που υποστηρίζει -και ισχυροποιείται καθημερινά- ότι το αποτυχημένο πραξικόπημα ήταν μια καλοσχεδιασμένη πλεκτάνη του Ερντογάν. Κατά την εξέλιξη της απόπειρας στα hashtag #TheaterNotCoup (#DarbeDeğilTiyatro) και #FakeCoup (#SahteDarbe) διάφοροι χρήστες σχολίαζαν ότι οι αλαφιασμένοι στρατιώτες που παραδίδονταν στην αστυνομία είχαν εξαπατηθεί, πιστεύοντας ότι συμμετέχουν σε μια εκπαιδευτική ασκηση. Βέβαια, στα περισσότερα στρατιωτικά πραξικοπήματα, οι στρατιώτες ενεργοποιούνται με το πρόσχημα συμμετοχής σε μια πρόβα στρατιωτικής άσκησης.

Μια θεωρία βολική για όλους!

Ας πούμε, ότι είστε ο Ερντογάν, και έχετε μόλις κατορθώσει να υπερισχύσετε ή να γλιτώσετε άνετα από ένα κακοστημένο στρατιωτικό πραξικόπημα (αφού έχετε έγκαιρα ενημερωθεί από την ΜΙΤ- σύμφωνα με μια άλλη θεωρία). Θα σας ενοχλούσε, αν κάποιοι, την επόμενη ημέρα πίστευαν -αλήθεια ή ψέματα- ότι είστε τόσο ισχυρός και δαιμόνιος, ώστε θα μπορούσατε να έχετε σκηνοθετήσει και συντονίσει μια επιχείρηση ανατροπής σας; Να μια θεωρία συνομωσίας που, ενώ μπορεί να μην βρίσκεται κοντά στην αλήθεια, φιλοτεχνεί άνετα μια χρήσιμη προπαγάνδα. Από την άλλη πλευρά, ας πούμε ότι είστε ο Γκιουλέν (και έχετε ή δεν έχετε βάλει το χεράκι σας στη συνωμοσία), πάλι δεν σας κακοπέφτει έπειτα από την έκβαση των γεγονότων η διακίνηση της θεωρίας που πιστοποιεί πόσο αδίστακτος είναι ο αντίπαλος σας. Αν πάλι εκπροσωπείτε το πληγωμένο στρατιωτικό κατεστημένο και απεχθάνεστε τον Ερντογάν σας συμφέρει περισσότερο να αποδεχτείτε τη θεωρία του ψευδοπραξικοπήματος, αφού και αρνείστε την αποτυχία που βλάπτει το γόητρο σας και αφήνετε ανοιχτό το ενδεχόμενο για ένα μελλοντικό «πραγματικό» στρατιωτικό πραξικόπημα.

Η κεντρική θεωρία για τη συνωμοσία του πραξικοπήματος στη Τουρκία (πραγματική ή ψευδής, μένει να αποδειχθεί) που υποστηρίζει η κυβέρνηση Ερντογάν είναι ότι «εισοδιστές» Κεμαλιστές ή Γκιουλενιστές ή κάποιοι υποβοηθούμενοι από τις Ηνωμένες Πολιτείες (εδώ υπάρχει και η γενναιοδωρία της επιλογής των συνωμοτών) εργάζονταν για να ανατρέψουν τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση. Όταν, όμως, την επόμενη ημέρα του αποτυχημένου πραξικοπήματος, 8000 αστυνομικοί, 3000 δικαστικοί, 3500 στρατιώτες και περισσότεροι από 200 στρατηγοί και ναύαρχοι συνελήφθησαν, οι αντίπαλοι του Ερντογάν υποστήριξαν ότι οι εκκαθαρίσεις τεκμηριώνουν την θεωρία τους για ψευδοπραξικόπημα. Σε κάθε περίπτωση, είτε οι προθέσεις για τις εκκαθαρίσεις ήταν αποτέλεσμα μιας καλής προεργασία της MIT είτε μια προληπτική κίνηση πανικού μετά το πραξικόπημα, το αποτέλεσμα προσομοιάζει σε ένα αντι-πραξικόπημα.

Στο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο «Η μωρία των ανόητων» (εκδόσεις Κάτοπτρο) ο αμερικανός βιολόγος και συγγραφέας Ρόμπερτ Τρίβερς μελετά την λογική της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης στην ανθρώπινη ζωή αλλά και τη σχέση ανάμεσα στην συλλογική εξαπάτηση και την διεξαγωγή πολέμου. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει:

«Τα αναληθή αφηγήματα παρέχουν ένα ισχυρό -και εξόχως μεροληπτικό-υποκείμενο σύστημα λογικής για την ερμηνεία των κοινωνικών και ιστορικών τάσεων και αναμφισβήτητων αληθειών. Κατ' ουσίαν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δικαιολογηθεί οποιαδήποτε δράση-σκοπούμενη, τρέχουσα ή τετελεσμένη. Συχνά στην κατασκευή τέτοιων αφηγημάτων ενέχεται η εξαπάτηση. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι ψεύδονται συνειδητά, όταν τα κατασκευάζουν. Αλλά από τη στιγμή που έχουν κατασκευαστεί, τα αναληθή ιστορικά αφηγήματα θα λειτουργούν ως ισχυρά μέσα αυτοεξαπάτησης. (...) Ένα αναληθές ιστορικό αφήγημα μας επιτρέπει να ακολουθήσουμε μια πολιτική άρνησης, αντεπίθεσης και εξάπλωσης εις βάρος των άλλων».

Ας επιστρέψουμε, όμως, σε ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο. Το «επιχείρημα» στο οποίο στηρίχθηκε η θεωρία ότι το πραξικόπημα στην Τουρκία ήταν κάλπικο, βασίστηκε στη διαπίστωση ότι οι πραξικοπηματίες ήταν ατζαμήδες, ερασιτέχνες και δίχως κάποιο σαφές σχέδιο επικράτησής (π.χ. ο αλλόκοτος βομβαρδισμός του κοινοβουλίου). Αξίζει να σταθούμε εδώ. Μια καλή θεωρία συνωμοσίας δεν αγαπάει την αποτυχία. Αδύνατον να αποτύχει ένα πραξικόπημα. Αδύνατον, εν γένει, η αποτυχία να αποτελεί πιθανή έκβαση μιας κατάστασης, εκτός αν πρόκειται για μια εκούσια αποτυχία. Εξάλλου, όπως διαπιστώνουμε καθημερινά, ο κόσμος μας είναι γεμάτος από επιτυχίες. Επομένως, η αποτυχία δεν ήταν αποτυχία, αλλά μέρος ενός μεγαλύτερου masterplan (άσχετο ποιος είναι ο εμπνευστής του).

Πίσω από τις θεωρίες συνωμοσίας κρύβεται η ανακουφιστική ικανοποίηση της ανάγκης για βεβαιότητες. Η πεποίθηση ότι ακόμη και αν ο κόσμος δείχνει παραδομένος στο απρόοπτο και στο άναρχο, υπάρχουν πάντα κάποιες συντεταγμένες δυνάμεις (μάλλον σκοτεινές) με σχέδιο στο τσεπάκι τους. Για τον Ερντογάν, την Τουρκία, την Ελλάδα, τον Τσίπρα, το Brexit, τον Τραμπ, κτλ. Οι πολίτες συνηθίζουν ότι πρέπει να αναζητούν το κατά φαντασία μακιαβελικό ως ένδειξη ότι τίποτα δεν αφήνεται ποτέ στη τύχη του. Ακόμη και αν ο πολυπολικός κόσμος μας διέπεται από το τυχαίο, το πιθανό και το απρόβλεπτο, είναι προτιμότερη η πίστη ότι υπάρχει σχέδιο. Έστω και αν είναι δυσοίωνο. Όσο και αν είμαστε θιασώτες της ελευθερίας της σκέψης, έχει διαπιστωθεί ότι προτιμάμε να αναζητούμε δημοσιεύματα ή θεωρίες που επαληθεύουν τις απόψεις μας και να υποβαθμίζουμε ή να απορρίπτουμε όσες τις διαψεύδουν. Η μεροληψία αυτή που δείχνουμε απέναντι σε διάφορα γεγονότα, αφενός βοηθάει κάθε επίδοξο ή κατά φαντασία Μακιαβελικό να εφαρμόσει τα σχέδια του και αφετέρου επιβεβαιώνει την αυτοεξαπάτηση μας. όταν ανθεί η συλλογική φαντασίωση που θέλει τον κόσμο να κυβερνάται από μια ακλόνητη Μακιαβελική ελίτ.

Η παρούσα κατάσταση των πραγματικών παγκόσμιων κρίσεων, γεωπολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών, είναι η αποσύνθεση του ορθού λόγου και αντικατάσταση του από την ακατάσχετη συνωμοσιολογία. Δεν φαίνεται στον ορίζοντα τίποτα εναλλακτικό, ριζοσπαστικό και αισιόδοξο που να μπορούμε να αντιτάξουμε στο πόλεμο εναντίον της λογικής σκέψης. Είναι δύσκολη ακόμη και η απλή εφαρμογή μιας κριτικής ματιάς στα γεγονότα, αφού κάθε άποψη συγκρούεται με τις άλλες και ο καθένας έχει σημείο αναφοράς είτε την φθηνή συνωμοσιολογία είτε διάφορα πρόχειρα διαισθητικά αφηγήματα αυτοεξαπάτησης. Με εκείνα και με τούτα, όλοι έχουμε μια θεωρία αλλά μας διαφεύγει η συνωμοσία.

Δημοφιλή