H θάλασσα της Μεσογείου, χώρος άρθρωσης τριών ηπείρων, έχει ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία. Το Νοτιοανατολικό άκρο της αποτελεί κρίσιμο κόμβο, περιβαλλόμενο από περιοχές ενεργειακά πλούσιες, αλλά και, ιστορικά, πεδίο σφοδρών συγκρούσεων και πολιτικών διεκδικήσεων. Σε αυτό εμπεριέχεται το Αιγαίο πέλαγος και η εκ των κειμένων διεθνών συμβάσεων προκύπτουσα Ελληνική ΑΟΖ, καθώς επίσης η Αιγυπτιακή και η Κυπριακή, οι ΑΟΖ της Συρίας, του Λιβάνου, του Ισραήλ και της Τουρκίας. Γη και θάλασσα αποτελούν ενιαία ενότητα και αλληλεπιδρούν, έτσι πρέπει να κατανοούνται και να εξετάζονται αλλά και έτσι να θεωρούνται οι σχετικοί πολιτικο-οικονομικοί σχεδιασμοί. Οι χώρες της περιοχής με τις αντίστοιχες ΑΟΖ τους αποκτούν αυξανόμενη γεωπολιτική σημασία ενώ η Τουρκία επιδιώκει διείσδυση στην ελληνική και κυπριακή ΑΟΖ για ενδυνάμωση της δικής της γεωπολιτικής ισχύος.
Η Νοτιοανατολική Μεσόγειος υπήρξε, ωστόσο, διαχρονικά το λίκνο που θεμελίωσε την πολιτιστική, πολιτική και οικονομική ανάπτυξη, αν όχι όλης της ανθρωπότητας, τουλάχιστον αυτού που αποκαλούμε «Δύση». Στη νεότερη εποχή αποτέλεσε γεωστρατηγικό κόμβο, πεδίο επέκτασης και διασφάλισης ισχύος. Ποια είναι όμως η σημασία της περιοχής για την Ευρώπη σήμερα; Αρχικά, το ενδιαφέρον εντοπίζεται στην εν δυνάμει λειτουργία της ως ασφαλούς διαμετακομιστικής όδευσης ενέργειας προς αυτήν. Η σημερινή συγκυρία αποδεικνύει, ωστόσο, την πολυεπίπεδη γεωπολιτική σημασία της περιοχής και αναλυτικότερα :
1.Τα πολλαπλά τεκταινόμενα στη Συρία, με την εμπλοκή του αυτοαποκαλούμενου Ισλαμικού Χαλιφάτου, της Τουρκίας, του Ιράκ, αλλά και της Ρωσίας και των ΗΠΑ, έχουν καταστήσει προβληματική ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Ουδείς μπορεί να προδικάσει την εξέλιξη αυτών των συγκρούσεων που συχνά υποκρύπτουν τις πραγματικές αιτίες τους. Πολλώ δε μάλλον όταν «παίκτες» όπως για παράδειγμα η Τουρκία συμπεριφέρονται απρόβλεπτα και εξουσιαστικά. Η Τουρκία αμφισβητεί, όπως είπαμε, τις θαλάσσιες ΑΟΖ καταφανώς διεκδικώντας τον έλεγχο της περιοχής.
2.Η Ευρώπη, ενεργειακά εξαρτώμενη, εισάγει 65% των αναγκών της σε φυσικό αέριο και 80% των αναγκών της σε πετρέλαιο, με τα ποσοστά αυτά να παρουσιάζουν αυξητική τάση. Με ορίζοντα πενταετίας, η εξάρτησή της από το φυσικό αέριο υπολογίζεται στο 85%.
3.Εντός των ΑΟΖ Ελλάδας και Κύπρου, έχουν εντοπισθεί κοιτάσματα υδρογονανθράκων ικανά να αποτελέσουν σημαντική εναλλακτική διέξοδο στην ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ. Η θαλάσσια Κυπριακή ΑΟΖ μπορεί να αποτελέσει δυνητικό ενεργειακό συμπλήρωμα και ασφαλή διαμετακομιστική οδό, δεδομένης της Ουκρανικής κρίσης και της ολοένα και αυξανόμενης τουρκικής αναξιοπιστίας.
4.Η θαλάσσια ΑΟΖ της Κύπρου είναι σημαντικός δυνητικός προμηθευτής υδρογονανθράκων. Ωστόσο, η εκμετάλλευση αυτή παρεμποδιζεται από τη σύγκρουση και τις αραβο-ισραηλινές διαφωνίες για τα θαλάσσια σύνορα (π.χ. 850 τετραγωνικά χιλιόμετρα της αμφισβητούμενης περιοχής μεταξύ του Ισραήλ και του Λιβάνου). Απαιτείται ολοκλήρωση των συμφωνιών για τα ζητήματα των θαλασσίων ορίων κάτι που, μετριάζοντας τις πολιτικές εντάσεις, θα δώσει ώθηση στις επενδύσεις εκμετάλλευσης του ενεργειακού δυναμικού της περιοχής.
5.Ένα κέντρο υγροποίησης φυσικού αερίου στην Κύπρο, όπως το προτείνουν οι Κύπριοι, που θα συγκέντρωνε πέραν των κοιτασμάτων της Κύπρου και ποσότητες των όμορων χωρών, σε συνδυασμό με μια ασφαλή όδευση μέσω των Ελληνικών ΑΟΖ, θα ανακούφιζε την Ευρώπη σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα.
6.Τα παραπάνω έχουν οδηγήσει σε διαβουλεύσεις μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου, Ισραήλ και Αιγύπτου, που φαίνεται να ευδοκιμούν, αν και η δραματική μείωση της τιμής του πετρελαίου αποτελεί ισχυρό ανασταλτικό παράγοντα. Σε κάθε, πάντως, περίπτωση η θάλασσα μπορεί να παρέχει ασφαλείς οδεύσεις και σε αυτό ενδεχομένως να οφείλονται οι διαμάχες για τις ΑΟΖ των περιβαλλόντων τη ΝΑ Μεσόγειο κρατών.
Πέραν αυτού, η περιοχή περιλαμβάνει νησιά και ακτές με σημαντική και αυξανόμενη τουριστική δραστηριότητα αλλά και ευρύτερο δυναμικό «γαλάζιας ανάπτυξης» που μπορεί να αποδειχθεί καθοριστικό για την ανθεκτικότητα της Ευρώπης στο ανταγωνιστικό παγκόσμιο περιβάλλον. Αυτό προϋποθέτει ασφαλώς μιά Ευρώπη Περιφερειών και όχι Εθνών-κρατών αδύναμων να ανταποκριθούν στις συνθήκες παγκοσμιοποίησης, νέων τρόπων παραγωγής και μετακίνησης πληθυσμών προς αναζήτηση καλύτερης ζωής. Η Ευρώπη ήδη προτρέπει τις Περιφέρειές της στην άσκηση ολοκληρωμένων στρατηγικών ανάδειξης του εδαφικού κεφαλαίου τους, με πολυεπίπεδη και πολυσυμμετοχική διακυβέρνηση που θα τους δώσει μεγαλύτερη αυτονομία.
Έχουμε τέλος τη θάλασσα ως την πλέον ανεμπόδιστη δίοδο των μεταναστευτικών ροών που αν και αναμενόμενες, επισπεύδονται από τις πολεμικές συρράξεις. Τα τελευταία δραματικά γεγονότα το επιβεβαιώνουν. Περισσότεροι από 600.000 πρόσφυγες προβλέπεται να μετακινηθούν στην Ευρώπη διαμέσου της Μεσογείου αναδεικνύοντας ζητήματα ασφάλειας αλλά και νέων μορφών συνεργασίας, συν-διαχείρισης, φύλαξης. Οι θαλάσσιες περιοχές καθίστανται περισσότερο ευάλωτες στις μεταναστευτικές πιέσεις, αλλά και σημαντικές για τη διαχείρισή τους, γεγονός που αφορά όλη την Ευρωπαϊκή ήπειρο και πρέπει να κατανοηθεί από τα κράτη που σήμερα επαναπαύονται σε πρόσκαιρες και αναποτελεσματικές θωρακίσεις των συνόρων τους, διακυβεύοντας επιπρόσθετα την ίδια την Ευρωπαϊκή συνοχή.
Η προσεκτική λοιπόν διαχείριση του ενεργειακού δυναμικού της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και η προώθηση ευρύτερα της «γαλάζιας ανάπτυξης» αποτελεί χρήσιμο «εργαλείο» δόμησης σταθερότητας στην περιοχή. Τρέχουσες και μελλοντικές «γαλάζιες δραστηριότητες» μπορούν να καταστούν ευκαιρίες δημιουργίας χώρου κοινών συμφερόντων, ανοίγοντας προοπτικές συνύπαρξης σε συνθήκες ειρήνης και ευημερίας.
Η Μεσόγειος θάλασσα υπήρξε ανέκαθεν πηγή ζωής και κοιτίδα ανάπτυξης για τα εδάφη της. Απαιτείται λοιπόν διακρατικός, διασυνοριακός και ολοκληρωμένος σχεδιασμός εδρασμένος στη συνεργασία, στην αλληλοκατανόηση και στην κοινή συνείδηση των λαών της Μεσογείου. Η Ελλάδα μπορεί να συμβάλει σημαντικά σ'αυτή την πολιτική φέρνοντας σε συνεργασία χώρες με διαφορετικά συμφέροντα, περιθωριοποιώντας παράλληλα αυτές που αντιτίθενται στην ειρήνη και τη συνεργασία.
Άλλωστε, η ενότητα της Ευρώπης διακυβεύεται σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε. Αυτό που λείπει και πρέπει να αναζητηθεί είναι η κοινή πολιτιστική ταυτότητα πάνω στην οποία θα οικοδομηθεί η πολιτική ολοκλήρωση. Και τα στοιχεία της ταυτότητας αυτής, εξακολουθούν να υπάρχουν, εν πολλοίς, στο Μεσογειακό χώρο. Στο χώρο που γέννησε την Ελευθερία, τον Ανθρωπισμό, το Μέτρο. Η Μεσόγειος υπήρξε και παραμένει μήτρα, χωνευτήρι και γέφυρα πολιτισμών, αυτό δηλαδή που η Ενωμένη Ευρώπη πασχίζει να γίνει σήμερα.
Και υπό αυτή την οπτική, στη Μεσόγειο ίσως βρίσκεται σήμερα το «κλειδί» της Ευρωπαϊκής συνοχής. Γιατί συνοχή δε σημαίνει μόνο οικονομική ευημερία, κοινωνική δικαιοσύνη και πολιτική δημοκρατία. Σημαίνει και κοινή ταυτότητα, όσμωση των πολιτισμών, γεφύρωση και διάλογο των πολιτισμών. Αυτό μαρτυρούν περίτρανα οι σημερινές εξελίξεις με αιχμή την πίεση εισόδου των μεταναστών στη Γηραιά Ήπειρο. Όλα αυτά εξελίσσονται επί αιώνες στον ήλιο, στους ανέμους και στα κύματα της Μεσογείου.
Η Μεσόγειος, «μέσον της γης», σημείο όπου ισορροπούν η φύση, οι άνθρωποι, τα συναισθήματα, οι ιδέες, οι διαφορετικές κουλτούρες, προσέφερε τα μέγιστα στην Ιστορία και στον Πολιτισμό. Τα πιο σημαντικά, όμως, φαίνεται οτι δεν τα έχει δώσει ακόμα...