Αν θελήσει κανείς να δει σε ποιο ψυχολογικό κλίμα μεγαλώνει ένα παιδί στη σύγχρονη Ελλάδα, χρειάζεται να στρέψει το φακό πάνω στο πως διαμορφώνεται το πρώτο και πιο σημαντικό σύστημα στο οποίο εντάσσεται, δηλαδή την οικογένειά του.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η οικογένεια είναι το πρώτο περιβάλλον στο οποίο το παιδί απευθύνεται για να μάθει τον εαυτό του και να διδαχθεί την αλληλεπίδραση με τους άλλους. Η οικογένεια είναι η πρώτη «δεξαμενή» από την οποία το παιδί ζητά να αντλήσει «εργαλεία» για να αποδεχθεί και να αγαπήσει τον εαυτό του, να εξασκήσει τις κοινωνικές του δεξιότητες και να αναπτύξει την ανθεκτικότητα και την ευελιξία του απέναντι στις προκλήσεις της ζωής.
Η πρώτη αυτή «αγκαλιά» του παιδιού σήμερα κλυδωνίζεται από βίαιες και έντονες αλλαγές. Οι μεταβολές αυτές καταγράφονται σε πληθώρα ερευνών. Για παράδειγμα, η έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) για τις συμπεριφορές που συνδέονται με την υγεία των εφήβων μαθητών είναι αποκαλυπτική. H έρευνα, που συμπεριλάμβανε δείγμα περίπου 4.500 μαθητών και ολοκληρώθηκε το 2014, κατέγραψε μερικές από δραστικές μεταβολές που βιώνει η ελληνική οικογένεια. Μερικά από το πιο εντυπωσιακά ευρήματα ήταν:
- Το 2014, το ποσοστό των εφήβων που αναφέρουν ότι ζουν σε μονογονεϊκή οικογένεια διπλασιάστηκε (από 5,5% σε 11,8%) σε σχέση με το 1998.
- Το ποσοστό των εφήβων που ανέφεραν ότι οι γονείς τους είναι άνεργοι και ψάχνουν για δουλειά (14,6%) είναι πέντε φορές μεγαλύτερο συγκριτικά με το ποσοστό του 2002 (3,2%).
- Στο 2010 το ποσοστό των εφήβων που αναφέρουν ότι η οικονομική κατάσταση της οικογένειάς τους είναι καλή μειώνεται από 66,5% το 2006 σε 48,1% το 2010 ενώ παράλληλα το ίδιο χρονικό διάστημα μειώνεται σημαντικά το ποσοστό των εφήβων που δηλώνουν ικανοποιημένοι από τη ζωή τους (από 69,0% σε 60,1%).
Εξίσου ανησυχητικά είναι και τα ευρήματα που αφορούν την παρουσία του σχολικού εκφοβισμού στην Ελλάδα. Σε έρευνα που πραγματοποίησε ο οργανισμός «Το Χαμόγελο του Παιδιού», το 6.3% των εφήβων στην Ελλάδα έχουν υπάρξει θύματα διαδικτυακού εκφοβισμού. Σύμφωνα με το ελληνικό Υπουργείο Παιδείας 1 στους 10 μαθητές έχει αναμειχθεί ως θύμα σε κάποιο επεισόδιο εκφοβισμού (λεκτική ή σωματική βία). Αντίστοιχη έρευνα του ΕΠΙΨΥ (2014) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ένα ποσοστό 8.5% των εφήβων είναι θύματα σχολικού εκφοβισμού τουλάχιστον 2-3 φορές το μήνα.
Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, αυτό το οποίο σκιαγραφούν οι παραπάνω έρευνες είναι μια σοβαρή αναδιαμόρφωση στην οποία υπόκεινται οι σχέσεις γονιού-παιδιού. Για την οικογένεια σήμερα, η πολύτιμη συναισθηματική υποστήριξη του παιδιού έχει γίνει μια πολύ πιο δύσκολή υπόθεση, γιατί ο ίδιος ο γονιός δυσκολεύεται σημαντικά. Η ψυχική υγεία των γονιών, η ανθεκτικότητά τους και η συναισθηματική τους διαθεσιμότητα έχει υπονομευτεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ακόμα και αν κάποιος δεν είναι επαγγελματίας ψυχικής υγείας, δεν θα δυσκολευτεί να εντοπίσει την αύξηση της αβεβαιότητας και του συναισθήματος της ανασφάλειας που επικρατεί στην κοινωνία και την ελληνική οικογένεια τα τελευταία χρόνια. Ο γονιός που έχει πια να διαχειριστεί την δική του αβεβαιότητά του και το δικό του άγχος που τον κατακλύζει, δυσκολεύεται όλο και περισσότερο να εμπεριέχει και να διαχειρίζεται το άγχος των παιδιών του. Έχει όλο και λιγότερα ψυχικά περιθώρια να αφουγκραστεί το παιδί του, να το οριοθετήσει, να το καθησυχάσει. Και ενώ την ίδια στιγμή, το παιδί παρατηρεί ή και βιώνει πολλές φορές την υποβόσκουσα αλλά και φανερή επιθετικότητα μέσα στην κοινωνία, ο γονιός αισθάνεται ανήμπορος να του δείξει λειτουργικούς τρόπους να διαχειριστεί και να διοχετεύσει όλη αυτή την πίεση.
Θα μπορούσε λοιπόν να συμπεράνει κανείς ότι τα σημερινά παιδιά είναι ιδιαιτέρως εκτεθειμένα σε πολλούς παράγοντες επιβάρυνσης την ίδια στιγμή που το υποστηρικτικό τους σύστημα είναι όλο και πιο ευάλωτο. Χωρίς αμφιβολία, η έρευνα επιβεβαιώνει αυτή την πραγματικότητα.
Ωστόσο, δεν έχουμε την πλήρη εικόνα για την ψυχική υγεία των παιδιών στην Ελλάδα αν δεν δούμε ένα ακόμα στοιχείο- αισιόδοξο αυτή την φορά. Οι έρευνες δείχνουν ότι σήμερα οι γονείς απευθύνονται όλο και πιο εύκολα σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας προκειμένου να βοηθήσουν τον εαυτό τους ή το παιδί τους. Τα στοιχεία των δημόσιων φορέων ψυχικής υγείας μιλούν για διπλασιασμό των ατόμων που ζητούν βοήθεια, γεγονός που οφείλεται και στην σταδιακή αποδυνάμωση του στίγματος της ψυχικής υγείας στην χώρα μας και όχι μόνο στην αύξηση του ψυχικού φόρτου των Ελλήνων.
Επίσης, αισιόδοξο είναι και το γεγονός ότι, στην Ελλάδα σήμερα, υπάρχουν πολύ αξιόλογες υπηρεσίες που στοχεύουν στη διασύνδεση και την ενημέρωση των παιδιών και των γονιών, την ψυχολογική και την ψυχοκοινωνική και θεραπευτική υποστήριξη τους. Οι υπηρεσίες αυτές απασχολούν επαγγελματίες υγείας και εθελοντές με υψηλό βαθμός εξειδίκευσης και κατάρτισης που αποφέρουν σημαντικά αποτελέσματα μέσα σε ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες.
Η πρόκληση για την Ελλάδα και την ελληνική κοινωνία είναι τεράστια. Χρειάζεται να επενδύσουμε στην ενίσχυση του υποστηρικτικού συστήματος των παιδιών και στην ψυχική τους υγεία σήμερα περισσότερο από ποτέ, μακριά από τη λογική που θέλει τη φροντίδα της ψυχικής υγείας να είναι «πολυτέλεια» μέσα στην κρίση.
Το Young Minds Matter είναι μια νέα σειρά άρθρων που σκοπό έχει να ξεκινήσει το διάλογο με τα παιδιά στο κομμάτι της ψυχικής και συναισθηματικής υγείας, ώστε οι νέοι να νιώσουν ότι είναι αγαπητοί, ότι τους εκτιμούν και τους καταλαβαίνουν. Είναι μια πρωτοβουλία της HuffPost UK, στην οποία θα φιλοξενηθεί ως guest editor και η Αυτής Υψηλότης, Δούκισσα του Κέιμπριτζ και στο πλαίσιο της οποίας θα συζητήσουμε τα προβλήματα, τις αιτίες, και κυρίως, τις λύσεις στο στίγμα που ενυπάρχει στην κρίση της ψυχικής υγείας των παιδιών στο Ηνωμένο Βασίλειο.