Στον Όλυμπο, μια αναμνηστική πλάκα καρφωμένη στο βράχο λέει: «[Ονόματα έξι ορειβατών] / 5-12-1976 / Σ' αυτούς που πέθαναν εκεί που ήθελαν να πεθάνουν.» (η υπογράμμιση δική μου). Στην περίπτωση του δημοσιογράφου Αλέξανδρου Βέλιου, η πλάκα στον τάφο του θα μπορούσε να λέει «Αλέξανδρος Βέλιος / 4-9-2016 / Σ' αυτόν που πέθανε όπως ήθελε να πεθάνει.»
Σύμφωνα με την τελευταία του οδηγία, θα γράφει: «ευ ζην, ευ θνήσκειν» . («Ζειν και τεθνάναι καλώς», είχε πει προ 20ετίας ο ομότιμος καθηγητής παιδιατρικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκος Ματσανιώτης, ακαδημαϊκός και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών τότε που το είπε και το έγραψε .)
Διαγνωσμένος με καρκίνο ήπατος από έτους (Σεπτέμβριος 2015), ο Αλέξανδρος Βέλιος, 63 ετών, πραγματοποίησε έξοδο στωικού φιλοσόφου, με «μη υποβοηθούμενη ευθανασία». «Η τελευταία μου νοσηλεία στο νοσοκομείο πιστοποίησε τη ραγδαία επιδείνωση της υγείας μου», αρχίζει το ιδιόχειρο σημείωμά του και το συνοδευτικό βίντεο όπου διαβάζει ο ίδιος το σημείωμά του. Η επιδείνωση ήταν εμφανής στο πρόσωπό του. Καταβεβλημένο και αποστεωμένο, σε σύγκριση ακόμα και με αυτό του Ιουνίου, όταν γνωστοποίησε δημόσια την πάθησή του και την πρόθεσή του να μεταβεί στην Ελβετία για ευθανασία .
Εκτός από τη ραγδαία (σωματική) επιδείνωση, τόσο στο σημείωμά του όσο και στο βίντεο, και κάτι ακόμα ήταν (σε μένα) εξίσου εμφανές: η πλήρης πνευματική του διαύγεια. Είχε ακέραιο το καταλογιστό· καθόλου το ακαταλόγιστο. «Νομικά ζωντανός». «Έζησα με αξιοπρέπεια. Με αξιοπρέπεια επέλεξα και να πεθάνω», εξήγησε. (Πρωτοάκουσα τη φράση «Νομικά νεκρός» το Σάββατο 19 Μαρτίου 2016 από τον καθηγητή Αστικού Δικαίου του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Αχιλλέα Κουτσουράδη, στη ομιλία του «Νομική πτυχή της περίθαλψης ασθενών με τη νόσο Alzheimer».)
Οι συνειρμοί μου ανακάλεσαν τη δήλωση τού Richard Smith, επί 25ετία στην εκδοτική ομάδα (τα 13 τελευταία επικεφαλής της) του British Medical Journal, περιοδικού του British Medical Association, του Βρεταννικού Ιατρικού Συλλόγου: "Dying of cancer is the best death". Ο θάνατος από καρκίνο είναι ο καλύτερος θάνατος.
Αντιγράφω (σε δική μου μετάφραση-οι υπογραμμίσεις δικές μου):
«Στην ουσία -δεν κουράζομαι να το επαναλαμβάνω- υπάρχουν τέσσερις τρόποι να πεθάνεις: Ο αιφνίδιος θάνατος. Ο μακρόσυρτος αργός θάνατος της άνοιας. Ο θάνατος της ανεπάρκειας οργάνων, με τα σκαμπανεβάσματά του, όπου είναι δύσκολο να προσδιορίσεις αν μια πτώση είναι η τελική και οι γιατροί υποκύπτουν στον πειρασμό να συνεχίζουν τη θεραπεία για πάρα πολύ καιρό. Και ο θάνατος από καρκίνο, που μπορείς να τον πολεμήσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα, αλλά η τελική πτώση έρχεται γρήγορα, συνήθως σε βδομάδες. Η αυτοκτονία, υποβοηθούμενη ή μη, είναι ένας πέμπτος τρόπος, αλλά για την ώρα τον αφήνω στην άκρη.
Συχνά ρωτώ τους ανθρώπους πώς θέλουν να πεθάνουν. Οι περισσότεροι επιλέγουν τον αιφνίδιο θάνατο. «Αυτό μπορεί να είναι ΟΚ για σας», λέω, «αλλά μπορεί να είναι πολύ δύσκολο για τους γύρω σας, ειδικά αν αφήνετε μια σημαντική σχέση τραυματισμένη, ανεπούλωτη. Αν θέλετε να πεθάνετε ξαφνικά, ζήστε την κάθε μέρα σαν να είναι η τελευταία σας, βεβαιωθείτε ότι όλες οι σημαντικές σχέσεις σας είναι σε καλή κατάσταση, οι υποθέσεις σας τακτοποιημένες, και οι οδηγίες για την κηδεία σας καθαρογραμμένες και στο πάνω συρτάρι - ή ίσως καλύτερα στο Facebook.»
Ο μακρύς αργός θάνατος από άνοια ίσως είναι ο πιο απαίσιος: αργοσβήνεις -παρόλο που, όταν έρθει, μπορεί απλά να είναι ένα πεταχτό φιλάκι.
Ο θάνατος από ανεπάρκεια οργάνων -πνευμόνων, καρδιάς, νεφρών κτλ- θα σε τρέχει για πάρα πολύ καιρό στα νοσοκομεία και στα χέρια των γιατρών.
Έτσι, ο θάνατος από καρκίνο είναι ο καλύτερος. Μπορείς να πεις αντίο. Να αναστοχαστείς τη ζωή σου. Να αφήσεις τα τελευταία σου μηνύματα. Να επισκεφτείς κάποιους ειδικούς τόπους για μια τελευταία φορά. Να ακούσεις τα αγαπημένα σου κομμάτια μουσικής. Να διαβάσεις τα αγαπημένα σου ποιήματα. Και, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις σου, να προετοιμαστείς για να συναντήσεις το δημιουργό σου ή να παραδοθείς στην αιώνια λησμοσύνη.
Είναι μια ρομαντική θέαση του θανάτου -το αναγνωρίζω. Αλλά, με αγάπη, μορφίνη και ουίσκι, είναι εφικτή. Όμως, κρατηθείτε μακριά από υπερβολικά φιλόδοξους ογκολόγους. Και, ας σταματήσουμε να σπαταλάμε δισεκατομμύρια προσπαθώντας να θεραπεύσομε τον καρκίνο, προσπάθεια που, στην τελική, ενδεχομένως μας οδηγεί σε έναν πολύ πιο φρικτό θάνατο.»
Οι τριγμοί που η δήλωση αυτή προκάλεσε στο παγκόσμιο ιατρικό στερέωμα τον έφεραν και στη χώρα μας. Επίσημος προσκαλεσμένος (προσγειωμένων) φιλόδοξων ογκολόγων, ο R. Smith ανέπτυξε την έννοια του καλού θανάτου (Death: the positive side) στην καλύτερη συνάντηση που έχω ποτέ γνωρίσει για την «ανατριχίλα των συνόρων»: «Το τέλος της ζωής στον καρκίνο». Κάπου εκατό άνθρωποι όλων των επαγγελμάτων επί τετραήμερο «πλήρως και αποκλειστικά» απομονωμένοι στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, στην Κωνσταντινούπολη, ακούσαμε ο ένας τον άλλον, και γράψαμε για τα Πρακτικά, που με όχι μικρή αδημονία αναμένω.
Η δεύτερη καλύτερη είχε γίνει ένα χρόνο νωρίτερα . Εννιά εισηγητές, το κοινό και ένας ποιητής έθεσαν για πρώτη φορά το σωστό ερώτημα «Πότε Πρέπει να Πεθαίνομε;». (Τα ερωτήματα είναι σημαντικότερα από τις απαντήσεις. Όταν τεθούν, αργά ή γρήγορα θα απαντηθούν. Το κύριο είναι να τεθούν. Όλες οι θεραπαινίδες του επιστητού το γνωρίζουν. Αν ο πρίγκηπας της Τρανσιλβανίας Στέφανος Μιχαήλ Ρακοβίτσας δεν είχε ρωτήσει τον Ευγένιο Βούλγαρη: «Πώς θα μπορούσε κάποιος να σηκώσει με γενναιότητα και ευψυχία το θάνατο, ή το δικό του σαν τον βλέπει να πλησιάζει, ή σαν έρθει σε άλλους, φίλους κι αγαπημένους του;», ο Βούλγαρης δεν θα είχε απαντήσει «ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΡΩΤΗΣΑΝΤΑ» με τη Διατριβή του περί Ευθανασίας. )
«Η λέξη "τυχερός" είναι μάλλον περίεργη για να περιγράψει την κατάστασή μου, αλλά ένα κομμάτι μου νιώθει στ' αλήθεια τυχερό που δε με χτύπησε κάποιο λεωφορείο. Ο καρκίνος μού έδωσε το χρόνο να κάνω με την Τζέι αυτές τις ζωτικές συζητήσεις, οι οποίες δε θα μπορούσαν να γίνουν αν η μοίρα μου ήταν μια καρδιακή προσβολή ή ένα τροχαίο δυστύχημα», γράφει ο Αμερικανός Ράντυ Πάους . Ο καρκίνος του τού έδωσε (του Αλέξανδρου Βέλιου) έναν ολόκληρο χρόνο. Και κείνος τον αξιοποίησε. Και στοχάστηκε κι αναστοχάστηκε τη ζωή του και το τέλος της, καί τα τελευταία του μηνύματα έστειλε, καί είπε αντίο . Έζησε όπως ήθελε και πέθανε όπως έζησε. Όπως όρισε το αυτεξούσιο του προσώπου του. «Έζησα δημιουργικά και, εν πολλοίς, ασυμβίβαστα. Φεύγω πλήρης.», μας πέταξε το μπαλάκι. Αλίμονο από μας που φεύγομε απροετοίμαστοι. Ανετοιμοθανασία (μη έτοιμος να περάσεις τα σύνορα [εσύ! όχι οι άλλοι]) το είχε πει ο Βούλγαρης στη Διατριβή του .
Ο φόβος τού θανάτου παραλύει. Δεν έχετε παρά να ρίξετε μια ματιά στα σχόλια των αναγνωστών του ηλεκτρονικού τύπου αυτών των ημερών: ξεχειλίζουν από φόβο . Ακόμα και των τηλεπαρουσιαστών του και των συζητητών, όταν τον είχαν φιλοξενήσει τον Ιούνιο, η αδεξιότητα να χειριστούν το θέμα το κραύγαζε . «Προεκθνήσκει υπό του φόβου, και πρό της ώρας, ο ταλαίπωρος άνθρωπος», το είχε πει ο Βούλγαρης πριν 212 χρόνια . Και είχε δώσει τις συνταγές του Σ' ΑΥΤΟΝ ΠΟΥ ΡΩΤΗΣΕ, πώς θα μπορούσα να σηκώσω με γενναιότητα και ευψυχία το θάνατο; (Άμα δεν ρωτήσεις...)
«Ξεμπέρδεψα μαζί σου, θάνατε!», είπε ο Βέλιος . Και μας άφησε χρόνους. Για ποιον, τώρα, χτυπά η καμπάνα; Σειρά μας! Το πρόβλημα είμαστε εμείς. Πώς, λοιπόν, εμείς ορίζομε; (Για τον εαυτό μας, εννοείται· όχι για τους άλλους.) Πώς το αυτεξούσιο του προσώπου μας ορίζει; (Για τον εαυτό του. Όχι για τους άλλους.)
Το οφείλομε στους «νομικά υγιείς» διαδόχους μας (και λοιπούς συγγενείς) και στους συμπολίτες μας και στην Πολιτεία. Ώστε, όταν το πεπρωμένο μας μάς χτυπήσει την πόρτα, να γνωρίζουν τι να πράξουν για λογαριασμό μας «κατά το ρήμα μας εν ειρήνη» (= «σύμφωνα με όσα τους είπαμε όντας νομικά υγιείς»).
Ο Γιάνης Δημολιάτης είναι συντονιστής του αφιερώματος «Πότε Πρέπει να Πεθαίνομε;» στο περιοδικό της Ιατρικής Εταιρίας Αθηνών «Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής» και Συντονιστής του διεπιστημονικού Συμποσίου «Πότε Πρέπει να Πεθαίνομε;», που θα διεξαχθεί στα Γιάννενα 28-30 Απριλίου 2017 και θα επιχειρήσει να δώσει σε κάθε ενδιαφερόμενο θνητό κριτήρια να αποφασίσει πότε ήγκικεν η ώρα να αναφωνήσει «Τώρα!» (είναι η ώρα μου· ούτε πριν, ούτε μετά) .
============
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
. Πέθανε με «μη υποβοηθούμενη ευθανασία» ο δημοσιογράφος Αλέξανδρος Βέλιος. Huffnews 05/09/2016 7:33.
. «Έφυγε» ο Αλέξανδρος Βέλιος: Η συγκλονιστική τελευταία πράξη του. Πρώτο Θέμα 05/09/2016 08:48, 05/09/2016 09:44 (upd).
. Δημήτρης Αλικάκος. Βέλιος: «Αυτό δεν είναι ευθανασία, είναι αυτοκτονία». Protagon 6 Σεπ 2016 18:33. Πρόσβαση 8 Σεπ 2016.
. Ματσανιώτης Ν, ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής, Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών. Ζειν και τεθνάναι καλώς. Μαιευτική & Γυναικολογία 1998, 7: 30-31.
. Ελληνική Εταιρία Νόσου Alzheimer και συγγενών διαταραχών. «Φροντίζοντας αυτούς που φροντίζουν». Επιστημονική διημερίδα, 19-20 Μαρτίου 2016, Grand Hotel Palace, Θεσσαλονίκη.
. Richard Smith: Dying of cancer is the best death. 31 Dec 2014, by BMJ.
. Εταιρία Μελέτης Πεπτικού Συστήματος. Τέλος της ζωής στον καρκίνο: η ανατριχίλα των συνόρων. Διεθνές συνέδριο. Χάλκη 18-21 Ιουνίου 2015. Το πρόγραμμα: PDF.
. Γιάνης Δημολιάτης (προσκεκλημένος εκδότης). «Πότε Πρέπει να Πεθαίνομε; (ΠΠΠ)»: Αφιέρωμα. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2016, τόμος 33, συμπληρωματικό τεύχος 1, σελίδες 7-70: 13 κείμενα.
. Ευγένιος Βούλγαρης. Διατριβή περί ευθανασίας και Διαθήκη. Μετάφραση, επιμέλεια: Γιάνης Δημολιάτης, Μανώλης Γαλανάκης. Πρόλογοι: Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, Βασίλη Κύρκου. Εξάντας, 2005, 248 σελίδες: http://www.biblionet.gr/book/116165/. Πρωτότυπο του 1804: http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/handle/123456789/3947. Πρωτότυπο του 1846: http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/handle/123456789/4319.
. Ράντυ Πάους. Η τελευταία διάλεξη. Μετάφραση: Ηλιοφώτιστη Παπαστεφάνου. 1η έκδοση. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2009, σελίδα 273.
. Αλέξανδρος Βέλιος. Εγώ κι ο θάνατός μου: Το δικαίωμα στην ευθανασία. 1η έκδοση. Ροές, Αθήνα, 2016, 64 σελίδες.
. «Νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, δέσποτα, κατὰ τὸ ῥῆμά σου ἐν εἰρήνῃ». Καινή Διαθήκη, Λουκάς 2:29.
. Δημολιάτης Γ. Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα - πραγματεία περί αρνητικής ζωής: ένα πείραμα σκέψης και ένα υπόδειγμα συνδυασμού ποσότητας και ποιότητας ζωής. Στο: Γ Κυριόπουλος, Χ Λιονής, Κ Σουλιώτης, Γ Τσάκος (επιμ): Η Ποιότητα στις Υπηρεσίες Υγείας. Θεμέλιο, Αθήνα 2003: 25-56 PDF.