Η Τόνι Έρσκιν, καθηγήτρια Διεθνών και Πολιτικών Σπουδών και διευθύντρια του Αυστραλιανού Κέντρου για την Κυβερνο-Ασφάλεια στο Πανεπιστήμιο της Νέας Νότιας Ουαλίας μου παραχώρησε συνέντευξη στο ξενοδοχείο Χίλτον στη Βαλτιμόρη (πολιτεία Μέριλαντ) στις 25 Φεβρουαρίου, στο περιθώριο του Παγκοσμίου Συνεδρίου της Εταιρείας Διεθνών Σπουδών, 22-25/2/2017.
-Επίκεντρο της πρόσφατης έρευνάς σας αποτελεί η ηθική ευθύνη και ειδικότερα η ευθύνη για την προστασία πολιτών από μαζικές θηριωδίες. Είναι περιθωριοποιημένη η θεωρία αρχών στις Διεθνείς Σχέσεις; Είναι η διεθνής ηθική περιττή μπροστά στη συνάφεια της πολιτικής ισχύος, ειδικότερα μάλιστα σε παρατεταμένες συγκρούσεις, όπως ο πόλεμος στη Συρία;
-Υπάρχουν δύο μέρη στο ερώτημά σας: ένα σχετικό με τις Διεθνείς Σχέσεις [εφεξής ΔΣ], ως πειθαρχία και ένα σχετιζόμενο με την πρακτική της διεθνούς πολιτικής. Για αρκετό διάστημα, η θεωρία αρχών των ΔΣ, το πεδίο δηλαδή έρευνας που αντιμετωπίζει ρητώς ηθικά ερωτήματα επί των ΔΣ, ήταν υποβιβασμένη στις παρυφές της πειθαρχίας. Φρονώ ότι αυτό οφειλόταν κυρίως στην επονομαζόμενη «συμπεριφοριστική επανάσταση» της δεκαετίας του 1950 και στη δέσμευση στην επιστήμη, η οποία ακολούθησε και είδε την απομάκρυνση των αξιών και των ηθικών ερωτημάτων από τη σφαίρα της νομιμοποιημένης ακαδημίας εντός της κρατούσας θεωρίας των ΔΣ. Ασφαλώς και δεν ήταν πάντοτε έτσι. Οι κλασσικοί ρεαλιστές όπως ο Hans Morgenthau, είχαν πρόθυμα καταπιαστεί με ξεκάθαρα ηθικά ζητήματα πιο πριν.
Από τη δεκαετία του 1980 έχει συντελεστεί μία σταδιακή αναβίωση της θεώρησης αρχών στις ΔΣ. Συγκεκριμένα, τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια, νομίζω πως η ηθική διάσταση στη διεθνή πολιτική έχει αναγνωριστεί σχεδόν ως θεμελιώδης στις συζητήσεις των κρατουσών ΔΣ. Τεκμήριο αποτελεί και το Oxford Handbook of International Relations (εκδοθέν το 2008 υπό την συνεπιμέλεια των Duncan Snidal and Christian Reus-Smit), στο οποίο είχε προστεθεί κεφάλαιο για την ηθική σε καθεμιά από τις θεωρητικές προσεγγίσεις των ΔΣ. Η νύξη είναι, ασφαλώς, προφανής: η ηθική είναι κεντρική στο έργο εντός της πειθαρχίας, όχι περιφερειακή.
Αναφορικά με την ηθική επί του εδάφους, θεωρώ ότι η συνάφειά της είναι, και πάντοτε ήταν, αδιαμφισβήτητη. Αυτό είναι προφανές, επί παραδείγματι, στις περιπτώσεις ευθύνης για την προστασία ευάλωτων πληθυσμών από εγκλήματα μαζικής θηριωδίας. Στη συνάντηση Παγκόσμιας Κορυφής του 2005, όλα τα κράτη-μέλη των Ηνωμένων Εθνών συμφώνησαν σ' αυτή την ευθύνη, την οποία που ο προηγούμενος γ.γ. Μπαν Κι-Μουν περιέγραψε ως έκφραση «μίας θεμελιώδους ηθικής επιταγής».
Βέβαια, οι άνθρωποι διαφωνούν όσον αφορά τη φύση και την πηγή των ηθικών ευθυνών, και συζητούν δημόσια για το πώς αυτές θα αναληφθούν σε ειδικές περιπτώσεις. Ωστόσο, τέτοιες αρχές έχουν βαθύτερη κανονιστική και αξιολογική ισχύ. Αυτή η ισχύς είναι φανερή ακόμη και στην κατάργησή τους -πιθανότατα στην περίπτωση της Συρίας, όταν εγκλήματα πολέμου διαπράττονταν σε πόλεις όπως το Χαλέπι, ενώ ο κόσμος παρακολουθούσε.
Χρησιμοποιούμε μοραλιστική γλώσσα τόσο στις εκκλήσεις μας για δράση όσο και στις κραυγές καταδίκης· αυτές μπορούν και να ενθαρρύνουν αλλά και να περιορίσουν τη δράση. Τα ηθικά επιχειρήματα (δικαιολόγηση, εκλογίκευση, πειθώ, και μομφή) και οι επιδράσεις τους είναι κρίσιμα στις προσπάθειές μας να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε τον κόσμο.
Εάν οι πανεπιστημιακοί αποτύχουν να καταπιαστούν με αυτή την ηθική διάσταση της διεθνούς πολιτικής, τότε το ακαδημαϊκό έργο τους θα φτωχύνει.
-Ποιο ήταν το κίνητρο για την επιμονή σας στην ηθική ευθύνη;
Το υπόβαθρό μου είναι στις ΔΣ, όπως επίσης στην ηθική και στην πολιτική φιλοσοφία. Πρακτικά προβλήματα στη διεθνή πολιτική ήταν πάντοτε κίνητρο για τα ηθικά ερωτήματα που θέτω. Ερωτήματα ηθικής δράσης και ευθύνης στη διεθνή πολιτική -για το ποιος μπορεί, και πρέπει, να φέρει ηθικά βάρη σε ειδικές περιπτώσεις-προκύπτουν από την ανάγκη να αντιμετωπίσουμε πραγματικά προβλήματα. Ποιος πρέπει να δράσει για αντιμετωπίσουμε την παγκόσμια ανισότητα στην κατανομή πόρων και πλούτου; Ποιος πρέπει να θεωρηθεί υπαίτιος για την περιβαλλοντική υποβάθμιση; Και στις δύο περιπτώσεις ρωτούμε: ποιος είναι ηθικά υπεύθυνος;
Το πρώτο μου βιβλίο, Embedded Cosmopolitanism, ερευνούσε την πηγή και το εύρος για τις ηθικές ευθύνες των ατομικών ανθρώπινων δρώντων στη διεθνή πολιτική. Το τρέχον έργο μου ερευνά το κατά πόσο μπορούμε να κατανοήσουμε επίσημες οργανώσεις με ιδιαίτερες, ενοποιημένες ικανότητες για διαβούλευση και δράση (αυτό που ονομάζω «θεσμικοί ηθικοί δρώντες») ως εξίσου ικανές για ανάληψη ηθικών ευθυνών. Μου φαινόταν, καθώς ολοκλήρωνα το πρώτο μου βιβλίο, ότι θα μου διέφευγε κάτι πολύ σημαντικό εάν οι ηθικές ευθύνες των ατομικών ανθρώπινων δρώντων εξαντλούσαν την κατανόησή μου για τους φορείς ευθύνης στη διεθνή πολιτική.
Οι ατομικοί ανθρώπινοι δρώντες στερούνται των ικανοτήτων και των πόρων να απαντήσουν στην αδικία -και, πράγματι, να προκαλέσουν κακό- κατά τον τρόπο που μπορούν οι επίσημες οργανώσεις. Στο πλαίσιο συγκεκριμένων πράξεων και παραλείψεων, η ηθική ευθύνη εντοπίζεται αναλόγως στο επίπεδο της οργάνωσης.Η υπερεθνική εταιρεία BP θα μπορούσε να θεωρηθεί ηθικά υπαίτια για την πετρελαιοκηλίδα στον Κόλπο του Μεξικού το 2010 (Deepwater Horizon), όπως και κράτη μπορεί να κατανοηθούν ως έχοντα υποχρεώσεις να δράσουν για τον περιορισμό της κλιματικής αλλαγής -αμφότερα με τρόπους που δεν ανάγονται απλώς στα μέλη τους. Εν συντομία, το τρέχον ενδιαφέρον μου για ζητήματα ηθικής ευθύνης προέκυψε από ένα βαθύ μέλημα για πρακτικά προβλήματα στη διεθνή πολιτική.
-Το 2016, βγήκε η χαρτόδετη έκδοση του Tragedy and International Relations (2012), ενός τόμου που είχατε συνεκδώσει με τον Richard Ned Lebow. Τι μπορεί να μας πει η τραγωδία για τον πόλεμο και για τη σημερινή πολιτική; Παραμένει η τραγωδία, είτε στην αθηναϊκή είτε στην σαιξπηρική της μορφή, συναφής στις διδαχές της;
-Ναι, μπορούμε ακόμα να μάθουμε πάρα πολλά από την τραγωδία, είτε το σημείο αναφοράς είναι τραγωδίες της Αθήνας του 5ου αι. Π.Κ.Ε. (Προ Κοινής Εποχής) είτε της Ελισαβετιανής Αγγλίας. Στην εισαγωγή του τόμου μας, ο Ned κι εγώ επιδιώξαμε να προλάβουμε τον επικριτή που θα γκρίνιαζε περί αναχρονισμού από την επίκληση τέτοιων έργων στην αντιμετώπιση σημερινών προβλημάτων. Γνωρίζουμε ότι ζούμε σε καιρούς ριζικά διαφορετικούς από εκείνους του Σοφοκλή και του Σαίξπηρ, και ότι πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στη διεθνή πολιτική δεν θα μπορούσαν καν να συλληφθούν τότε από τη φαντασία. Ωστόσο, υπάρχουν, υποστηρίξαμε, σπουδαία μαθήματα στα οποία θα μπορούσαμε να εστιάσουμε μέσα από τον εννοιολογικό φακό της τραγωδίας.
Η τραγωδία μάς προσφέρει βαθυστόχαστες γνώσεις και ηθική καθοδήγηση. Μας προειδοποιεί για τους κινδύνους της εξουσίας και της υπέρμετρης αυτοπεποίθησης (ύβρεως), επισημαίνει τους ανθρώπινους περιορισμούς και την σφαλερότητα, και αποκαλύπτει την ύπαρξη πολλαπλών και συχνά αντικρουόμενων προσλήψεων της δικαιοσύνης. Αυτά τα μαθήματα είναι ουσιωδώς συναφή με τη σημερινή διεθνή πολιτική. Πράγματι, η βαθιά γνώση ότι υπερβάσεις σε εξουσία και αυτοπεποίθηση φλερτάρουν με αυτοκαταστροφικά αποτελέσματα -αποτελέσματα συχνά διαμετρικά αντίθετα με ό,τι επιδιωκόταν- θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως προειδοποίηση προς την κυβέρνηση Τραμπ, ενόσω αυτή επιδιώκει μεγαλύτερη «ασφάλεια» μέσα από μέτρα όπως η λεγόμενη «μουσουλμανική απαγόρευση».
-Μια και το αναφέρατε, η παράθεση «Πρόεδρος ΗΠΑ Τραμπ» ακούγεται ως οξύμωρο ή συγχρονίζεται με τις γενικότερες τάσεις ανά τον κόσμο; Θα μπορούσαμε να αναμένουμε, κατά ένα διεστραμμένο τρόπο, κάτι καλό μέσα από αυτό το κεφάλαιο της Αμερικανικής ιστορίας που γράφεται αυτή τη στιγμή;
-Νομίζω πως είμαι ακόμη σοκαρισμένη με ό,τι έγινε. Παρακολουθούσα προσεχτικά τις εκλογές και σκεφτόμουν σε διαφορετικές φάσεις, βλέποντας τα ρατσιστικά, ξενοφοβικά, και κατά κυνικό τρόπο μισογυνιστικά σχόλια του Τραμπ, ότι δεν μπορεί να έχει ακόμη πιθανότητα εκλογής. Και όμως κέρδισε.
Εύχομαι κάτι καλό να προκύψει από αυτό, αλλά ανησυχώ για το τι μπορεί να συμβεί σε κρίσιμους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς στης ΗΠΑ.
Έχουν, για παράδειγμα, ο Τύπος και τα δικαστήρια την ανθεκτικότητα και τη σταθερότητα να αντέξουν την επίθεση σε ό,τι κατανοούν ως κεντρικές αμερικανικές αξίες της ελευθερίας και της ισότητας; Όταν βλέπω τις διαμαρτυρίες σε όλο τον κόσμο, ειδικά αυτές κάθε εβδομάδα ενάντια στη «μουσουλμανική απαγόρευση», και διαπιστώνω την ένθερμη επαναβεβαίωση αυτών των αξιών, νομίζω ότι μπορεί να υπάρχει μία θετική πλευρά σε ό,τι συμβαίνει. Όντως, θα ήταν ύβρις υπό μία έννοια να θεωρήσουμε ότι αρχές όπως η ισότιμη ηθική αξία όλων των ανθρώπων δεν χρειάζεται πλέον υπεράσπιση.
Ίσως να υπήρξε εφησυχασμός μεταξύ ανθρώπων που μοιράζονται αυτό που λέγεται «ηθική κοσμοπολιτική» οπτική, που αναγνωρίζει την ισότιμη ηθική θέση όλων, ανεξαρτήτως θρησκείας, φυλής, ή συμμετοχής στις πολιτικές κοινότητες. Υπάρχουν, ασφαλώς, αισθήματα ανασφάλειας και δυσαρέσκειας μεταξύ πολλών στης ΗΠΑ. Μπορώ να καταλάβω πώς άνθρωποι με ουσιαστικά παράπονα μπορούν να υποστηρίξουν κάποιον που τόσο έντονα επιμερίζει το «κατηγορώ» γι' αυτά τα προβλήματα σε «άλλους» και υπονοεί ότι είναι εύκολο να επιλυθούν. Η χειραγώγηση του φόβου και της ταυτότητας κατ' αυτό τον τρόπο μπορεί να είναι απίστευτα ισχυρή και αποπλανητική -και πολύ τρομαχτική. Προς απάντηση, νομίζω, ότι πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι νόρμες και οι αξίες που ενδεχομένως εκλαμβάνουμε ως δεδομένες δεν είναι αδιάβρωτες. Πρέπει να προστατεύονται.
-Μιλώντας για τις γυναίκες και την πολιτική, σε συνέντευξή της στη συντηρητική Συνδιάσκεψη Πολιτικής Δράσης στις 23 Φεβρουαρίου, η πιο υψηλόβαθμη γυναίκα στην κυβέρνηση Τραμπ, η ανώτερη Σύμβουλος του Λευκού Οίκου και διαχειρίστρια της προεκλογικής εκστρατείας του Τραμπ, η Κέλι Αν Κόνγουεϊ, δήλωσε ότι ο σύγχρονος φεμινισμός είναι «αντι-αρσενικός» και «υπερ-εκτρώσεων». Αυτοαποκλήθηκε «μετα-φεμινίστρια». Δεν είδε κάποιο νόημα στην Πορεία Γυναικών προς την Ουάσιγκτον, ενώ είπε επί λέξει «Βλέπω τον εαυτό μου ως προϊόν των επιλογών μου, όχι ως θύμα των περιστάσεων. Και για μένα αυτό είναι ο συντηρητικός φεμινισμός». Ποιο είναι το σχόλιό σας;
-Η Κέλι Αν Κόνγουεϊ είναι επίσης το άτομο που εισήγαγε στο λεξικό τα «εναλλακτικά γεγονότα». Δεν είμαι βέβαιη ότι ανησυχώ ιδιαίτερα για το πώς ορίζει τον φεμινισμό ή για το αν υποβάθμισε την Πορεία Γυναικών προς την Ουάσιγκτον, η οποία με έκανε να νιώσω αισιόδοξη και πολύ υπερήφανη για φίλες και φίλους που συμμετείχαν, όχι μόνο στην Ουάσιγκτον αλλά και σε διάφορες πόλεις ανά τον κόσμο.
Σχετικά με το σχόλιό της πως είναι προϊόν των επιλογών της, όχι θύμα των περιστάσεων, υπάρχει κάτι ενδιαφέρον και συνάμα προβληματικό στην ευκολία με την οποία διακρίνει τα δύο πράγματα. Μία βαθιά γνώση που αντλούμε από την θεωρία των ΔΣ είναι η σημασία τόσο της δομής όσο και της δράσης, της αυτενέργειας, στην κατανόηση του κόσμου. Το ένα δεν είναι ανεξάρτητο από το άλλο. Ως παρένθεση, νομίζω ότι αυτό είναι ένα μάθημα που μπορούμε να πάρουμε επίσης από την ελληνική τραγωδία.
Όπως σημείωσα, το έργο μου εστιάζει στην ηθική δράση και ευθύνη. Όταν κρίνουμε τις πράξεις και παραλείψεις ενός ηθικού δρώντος, είτε ενός ανθρώπινου δρώντος είτε μιας συλλογικής οντότητας, λέμε ότι ο δρων είναι, πράγματι, υπόλογος στις αποφάσεις του/της/του για ό,τι ο δρων προτίθετο να κάνει ή για τα αναμενόμενα αποτελέσματα των πράξεων. Ωστόσο, ο δρων είναι ακόμη ενσωματωμένος σε δομές οι οποίες μπορεί να είναι ποικιλοτρόπως διευκολύνουσες ή περιορίζουσες. Οι δομές μπορούν να οριοθετήσουν και να περιορίσουν τη λήψη απόφασης και τη δράση. Πράγματι, οι δομές συχνά ωφελούν κάποιους ενώ βλάπτουν κάποιους άλλους· για παράδειγμα η δομή της παγκόσμιας οικονομίας.
Επανεξέτασα το σπουδαίο έργο της Iris Marion Young για μία δημοσίευση στη συνδιάσκεψη στη Βαλτιμόρη. Στο Responsibility for Justice η Young μιλάει περί «δομικής αδικίας». Υποστηρίζει ότι όλοι οι δρώντες που συμβάλλουν σε δομικές διαδικασίες με συνέπεια την αδικία είτε είναι θύματα είτε ωφελημένοι τέτοιων διαδικασιών, έχουν ευθύνη να μεταρρυθμίσουν αυτές τις δομές και να εργαστούν για να αντιμετωπίσουν την αδικία. Ανησυχώ πως η βιαστική υποβάθμιση από την Κέλι Αν Κόνγουεϊ των «περιστάσεων» δεικνύει μία άρνηση αφενός να δει τη δομική αδικία και αφετέρου να αποδεχτεί την ευθύνη για να την αντιμετωπίσει.
-Πόσο μεγάλη πρόκληση είναι να είστε γυναίκα πανεπιστημιακός; Πώς ισορροπείτε οικογενειακή ζωή και ακαδημαϊκή καριέρα; [η Τόνι Έρσκιν είναι μητέρα πέντε παιδιών]
-Δεν είμαι βέβαιη για το πώς θα ήταν μια ιδεατή ισορροπία εργασίας-ζωής. Νομίζω ότι όλοι προσπαθούμε σκληρά να ισορροπήσουμε τις διαφορετικές πτυχές της ζωής μας. Για το γυναίκα πανεπιστημιακός, ειλικρινά, δεν είναι κάτι που είχα σκεφτεί πάρα πολύ. Μόνον αφότου έγινα καθηγήτρια, άρχισα να σκέφτομαι τι μπορεί αυτό να σημαίνει. Μου απονεμήθηκε η Προσωπική Έδρα το 2009, περίπου τον καιρό που το προηγούμενο τμήμα μου, το Τμήμα Διεθνούς Πολιτικής του Πανεπιστημίου Αμπερίστουιθ -συχνά αναφερόμενο και ως «το σπίτι της πειθαρχίας των ΔΣ»- γιόρταζε την ενενηκοστή επέτειό του. Ήμουν μόλις η δεύτερη γυναίκα που θα γινόταν καθηγήτρια στο τμήμα. Μερικές υποψήφιες διδάκτορες ήρθαν και μου μίλησαν λίγες ημέρες αργότερα. Μου είπαν πόσα πολλά σήμαινε γι' αυτές που έβλεπαν μία γυναίκα σε αυτό το ρόλο. Τότε ένιωσα ότι ο ρόλος έρχεται με συγκεκριμένες ευθύνες, μεταξύ των οποίων σημαντική και αυτή του μέντορα σε νεότερους πανεπιστημιακούς.
Υπήρξα οπωσδήποτε τυχερή σχετικά με το πώς ήρθαν τα πράγματα στην καριέρα μου, και δεν θέλω να το ξεχνώ αυτό. Μόλις ολοκλήρωσα ένα άρθρο για τον ρόλο της τύχης στη διεθνή πολιτική και, πιστεύω, ότι η τύχη είναι κάτι που έχει παίξει σημαντικό ρόλο σε ό,τι έχω πετύχει έως τώρα. Είχα την καλή τύχη να έχω υποστηρικτικούς μέντορες, ήμουν εξαιρετικά τυχερή λαμβάνοντας κάποιες υποτροφίες...
...Τυχερή; Πρέπει να δουλέψει κανείς πολύ σκληρά για να επιτύχει όλ' αυτά...
...Οπωσδήποτε έχω δουλέψει πολύ σκληρά, αλλά πολλοί το έχουν κάνει αυτό. Αντίθετα με την αποστροφή της Κέλι Αν Κόνγουεϊ που μου αναγνώσατε, δε νομίζω ότι είμαι μόνο προϊόν των επιλογών μου ή των ικανοτήτων μου σ' αυτό το θέμα. Όταν τα πράγματα έχουν πάει καλά, η τύχη και οι περιστάσεις είναι κομμάτι της διαδικασίας. Είμαι πολύ ευγνώμων γι' αυτήν τη σταδιοδρομία, καθώς και προς όλους εκείνους που με έχουν στηρίξει στην πορεία.
-Σε συνέχεια αυτού, φαντάζεστε ποτέ μία αφήγηση του εαυτού σας, μία ιστορία του βίου που θα αφηγηθείτε κάποια μέρα, και ποια συμβουλή θα δίνατε στις νέες γυναίκες στην Ελλάδα που θα ήθελαν να ασχοληθούν με τις διεθνείς σχέσεις;
-Μου ζητήθηκε να μιλήσω στο πανεπιστήμιό μου στην Αυστραλία πριν δυο μήνες σχετικά με το «πώς να πετύχει κάποιος στο πεδίο του». Επρόκειτο να χρησιμεύει ως συμβουλή προς νεότερους πανεπιστημιακούς. Ένιωσα πως θα ήταν κάπως άστοχο να συμβουλεύσω άλλους οι οποίοι θα μπορούσαν να έχουν διαφορετικούς στόχους και θα βρίσκονταν αντιμέτωποι με διαφορετικές περιστάσεις. Αντ' αυτού, οργάνωσα τη συζήτηση σα να συμβούλευα τον εικοσάχρονο φοιτητή εαυτό μου. Είπα ότι θα διαβεβαίωνα τη νεότερη εκδοχή του εαυτού μου ότι είναι δυνατό να έχει μία επιτυχημένη, ικανοποιητική, και συναρπαστική ακαδημαϊκή σταδιοδρομία και, πάνω απ' όλα, ότι θα έπρεπε να είμαι σίγουρη για το ποια είμαι, τι μπορώ να κάνω, και να θέτω ερωτήματα για τα οποία θα αισθάνομαι πάθος.