Η κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού, η Συρία, η Ρωσία, η Τουρκία και τα νέα δεδομένα στην περιοχή: 7 ερωτήσεις και απαντήσεις

Η κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού, η Συρία, η Ρωσία, η Τουρκία και τα νέα δεδομένα στην περιοχή: 7 ερωτήσεις και απαντήσεις

Η κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού από τουρκικά F-16 την Τρίτη βρέθηκε στο επίκεντρο της διεθνούς δημοσιογραφίας, τόσο λόγω του «ψυχροπολεμικού» χαρακτήρα του συμβάντος, όσο και λόγω του ευρύτερου πλαισίου – αυτού του συριακού εμφυλίου και της αντιμετώπισης της.

Τα ερωτήματα που προκύπτουν όσον αφορά στο τι μέλλει γενέσθαι είναι πολλά, και θεωρείται αναπόφευκτη η αλλαγή δεδομένων στην περιοχή, καθώς το θερμό επεισόδιο μεταξύ δύο εκ των σημαντικότερων «παικτών» σε μια ούτως ή άλλως αποσταθεροποιημένη ζώνη καθιστά ακόμα πιο επικίνδυνη την κατάσταση.

Γιατί η Τουρκία κατέρριψε το ρωσικό Su-24;

Πολλές είναι οι ερμηνείες σχετικά με το τι κρύβεται πίσω από την τουρκική ενέργεια. Όπως είπε στη HuffPost Greece o δρ. Κων/νος Φίλης, διευθυντής ερευνών του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων, ενδεχομένως να πρόκειται για ένα έμμεσο πλην σαφές μήνυμα προς τη Ρωσία, αλλά και τους συμμάχους της Άγκυρας στο ΝΑΤΟ, ότι η Τουρκία δεν αποδέχεται τις συζητήσεις περί μεταβατικού ρόλου του Συρίου προέδρου Μπασάρ αλ Άσαντ (ή κάποιου άλλου από το καθεστώς του) για την επίλυση της κρίσης- και ως εκ τούτου ίσως να πρόκειται για μια ενέργεια- τουρκική απόπειρα «τορπιλισμού» των διαδικασιών προσέγγισης μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης επί του θέματος, για εύρεση λύσης που θα περιλαμβάνει τη συμμετοχή της Ρωσίας και του Ιράν. Παράλληλα, ίσως να πρόκειται για μια τουρκική προσπάθεια προς την κατεύθυνση της νομιμοποίησης της θέσης της για επιβολή ζώνης απαγόρευσης πτήσεων στην περιοχή, προς στήριξη της πάγιας θέσης της για μια ουδέτερη ζώνη στα κοινά σύνορα Συρίας – Τουρκίας, φέρνοντας παράλληλα το ΝΑΤΟ προς την πλευρά της. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί το ζήτημα των Τουρκμένων στη Συρία – τουρκικής προέλευσης εθνοτική ομάδα, υποστηριζόμενη από την Άγκυρα, που έχουν στοχευθεί από ρωσικούς βομβαρδισμούς, καθώς ήταν μία από τις πρώτες ομάδες που πήραν τα όπλα κατά του υποστηριζόμενου από τη Μόσχα Σύριου προέδρου, Μπασάρ αλ Άσαντ.

Σε κάθε περίπτωση πάντως, αξίζει να υπενθυμιστεί πως ο συριακός εναέριος χώρος είναι ένας από τους πλέον συνωστισμένους (αν όχι ο πιο συνωστισμένος) εναέριους χώρους στον κόσμο, με 12 αεροπορίες να επιχειρούν/ έχουν επιχειρήσει σε αυτόν. Και επικίνδυνα περιστατικά/ θερμά επεισόδια ήταν αναμενόμενο ότι θα συμβούν αργά ή γρήγορα (υπενθυμίζεται άλλωστε ότι έχουν λάβει χώρα καταρρίψεις συριακών αεροσκαφών από τουρκικά, αλλά τουρκικού μαχητικού που είχε εισέλθει στον εναέριο χώρο της Συρίας το 2012).

Δοκιμάζει ο Πούτιν την Τουρκία και το ΝΑΤΟ;

Αξίζει να υπενθυμιστεί ότι στο παρελθόν η Τουρκία είχε επανειλημμένα διαμαρτυρηθεί για παραβιάσεις του εναερίου χώρου της από ρωσικά μαχητικά- καθώς και για παρενοχλήσεις αεροσκαφών της. Σε αυτό το πλαίσιο, όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα της Wall Street Journal, ενδεχομένως ο Πούτιν από πλευράς του να «δοκιμάζει» τους Τούρκους, λόγω της συμμαχίας του με το σιιτικό Ιράν και τους συμμάχους του στη Βηρυτό και τη Δαμασκό, που ανταγωνίζονται τη σουνιτική Τουρκία για την πρωτοκαθεδρία/ κυριαρχία στην περιοχή. Παράλληλα, όπως σημειώνεται, ίσως ο Πούτιν να δοκιμάζει τη συνοχή/ αντοχή του ΝΑΤΟ: Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είναι ένας παρορμητικός ηγέτης, ο οποίος έχει αποξενώσει πολλούς συμμάχους του εξαιτίας των απολυταρχικών του τάσεων και της ροπής του προς τον ισλαμισμό. Εάν η Ρωσία προκαλεί την Τουρκία και το ΝΑΤΟ δεν αντιδρά, τότε η Συμμαχία θα εκτεθεί, καθώς θα φανεί «κενό γράμμα» το Άρθρο 5.

Ποια είναι τα ρωσικά αντίποινα;

Η αντίδραση της Μόσχας στην κατάρριψη, όπως φαίνεται προς το παρόν, θα είναι κυρίως οικονομικού χαρακτήρα: Όπως ήταν αναμενόμενο εδώ και ημέρες, η Ρωσία έχει παγώσει τις διαδικασίες σε μια σειρά κοινών επενδυτικών και εμπορικών projects με την Τουρκία, όπως ανακοίνωσε την Παρασκευή ο Αλεξέι Ουλιουκάεφ, Ρώσος υπουργός Οικονομικής Ανάπτυξης. Επίσης, όπως μετέδωσε το πρακτορείο Interfax, αναμένεται η θέσπιση νόμου περί «ειδικών μέτρων» εναντίον της Τουρκίας, που θα αφορούν σε μεγάλα ενεργειακά projects, όπως ο αγωγός αερίου TurkStream και η κατασκευή του πυρηνικού σταθμού του Ακουγιού. Πέραν αυτών, όπως σημειώνει η Stratfor, οι συμφωνίες που παγώνουν περιλαμβάνουν μια συμφωνία για ελεύθερο εμπόριο υπηρεσιών και επενδύσεων, ένα πενταετές πρόγραμμα οικονομικής, εμπορικής, επιστημονικής και τεχνολογικής συνεργασίας και μια συμφωνία δημιουργίας κοινού επενδυτικού fund. Ακόμη, θεωρείται πως η Μόσχα εξετάζει των περιορισμό των πτήσεων, περιλαμβανομένων εμπορικών και charter πτήσεων μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, ενώ ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, πρωθυπουργός της χώρας, έχει προαναγγείλει δημιουργία λίστας οικονομικών αντιποίνων, περιλαμβανομένου του τομέα εισαγωγών τροφίμων.

Όσον αφορά στον στρατιωτικό τομέα, δεν αποκλείεται ένα αντίστοιχο περιστατικό στο μέλλον, καθώς η Ρωσία ενισχύει τις δυνάμεις της στην περιοχή με πυραύλους S-400 και το καταδρομικό κατευθυνόμενων πυραύλων «Moskva» (που μπορούν να παρέχουν αεράμυνα περιοχής), με εντολές καταστροφής οποιασδήποτε απειλής προς την ασφάλεια των ρωσικών δυνάμεων, ενώ τα βομβαρδιστικά πλέον θα συνοδεύονται από καταδιωκτικά. Ακόμη, θεωρείται πολύ πιθανό ότι θα στοχοποιηθούν στηριζόμενες από την Τουρκία ομάδες/ οργανώσεις/ παρατάξεις που δραστηριοποιούνται στη Συρία, και ενδεχομένως – σε πιο συγκαλυμμένο επίπεδο- να υποστηριχθούν αντίπαλοι της τουρκικής κυβέρνησης στο εσωτερικό της γείτονος χώρας (π.χ Κούρδοι).

Πώς η Ρωσία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το εμπόριο ως όπλο;

Η χρήση του εμπορίου ως ρωσικού όπλου για αντίποινα βρίσκεται στο επίκεντρο ανάλυσης της Stratfor, όπου αναφέρεται πως το εμπόριο μεταξύ των δύο κρατών επικεντρώνεται σε μια σειρά από τομείς, οι σημαντικότεροι εκ των οποίων είναι η ενέργεια, ο εξορυκτικός τομέας και η γεωργία. Συνολικά, ρωσικές εξαγωγές απαρτίζουν το 10% των εισαγωγών της Τουρκίας, ενώ η Τουρκία αντιπροσωπεύει το 4% των ρωσικών εξαγωγών. Ο ενεργειακός τομέας είναι ο σημαντικότερος όσον αφορά στις ρωσοτουρκικές οικονομικές σχέσεις, καθώς η Ρωσία είναι η μεγαλύτερη ξένη πηγή φυσικού αερίου, καλύπτοντας το 55% των τουρκικών αναγκών φυσικού αερίου το 2014. Εν συγκρίσει, η Τουρκία αντιπροσωπεύει μόλις το 13% των εξαγωγών αερίου της Ρωσίας.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα για την Τουρκία είναι ότι, εάν η Ρωσία επιλέξει να μειώσει την παροχή αερίου, θα έχει μικρά περιθώρια να αυξήσει τις εισαγωγές της από άλλους παρόχους, καθώς όλες οι μη-ρωσικές δίοδοι εισαγωγής είναι πλήρεις. Εάν η Ρωσία κόψει τη ροή από τους αγωγούς της και στερήσει την Τουρκία από 27 δισ. κυβικά μέτρα αερίου, η Άγκυρα δεν θα μπορούσε να αναπληρώσει ούτε τα μισά. Ωστόσο, θεωρείται ότι η Μόσχα δεν θα προβεί σε τόσο ακραία μέτρα, καθώς η διακοπή του συνόλου της παροχής αερίου προς την Τουρκία θα σήμαινε ότι θα έπαυε η παροχή και στην Ουκρανία, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Ως εκ τούτου, τα κύρια ρωσικά αντίποινα εκτιμάται πως θα έχουν να κάνουν με τον ΤurkStream.

Τι άλλες επιλογές έχει η Ρωσία;

Ο τομέας των μετάλλων προσφέρεται για ρωσικά αντίποινα, καθώς ο ρωσικός σίδηρος και το ατσάλι αντιπροσωπεύουν το 15% των τουρκικών εισαγωγών, ενώ το ρωσικό αλουμινιο αντιπροσωπεύει το 31% του συνόλου. Παρόλα αυτά, οι διεθνείς αγορές είναι κορεσμένες, και η Τουρκία θα μπορούσε εύκολα να βρει άλλους προμηθευτές, οπότε κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση θα είχαν βραχυπρόθεσμες συνέπειες. Εναλλακτικά, η Ρωσία θα μπορούσε να μειώσει τις εξαγωγές δημητριακών – ενδεικτικά, το 2014 παρείχε περίπου το 70% των τουρκικών εισαγωγών σιταριού. Ωστόσο η τουρκική παραγωγή σίτου ήταν μεγάλη φέτος, και οι χαμηλές τιμές θα περιόριζαν τις επιπτώσεις. Στην άλλη πλευρά ωστόσο, η Μόσχα θα μπορούσε να απαγορεύσει τις εισαγωγές τουρκικών τροφίμων – και αυτό θα αποτελούσε σοβαρό πλήγμα, καθώς η ρωσική αφορά καταναλώνει το 40% των τουρκικών εξαγωγών φρούτων και λαχανικών. Επίσης, έχουν αρχίσει ήδη να γίνονται κινήσεις στον τομέα του τουρισμού, που αποτελεί το 12% του τουρκικού ΑΕΠ – και εδώ η ρωσική καμπάνια ήταν έντονη, με απανωτές δηλώσεις/ συστάσεις περί αποφυγής της Τουρκίας ως τουριστικού προορισμού, προβολή εικόνων Ρώσων που ακυρώνουν τα εισιτήριά τους από τα ΜΜΕ κ.α. Όπως υπογραμμίζεται σε δημοσίευμα του Bloomberg, η Τουρκία ήταν ο πιο δημοφιλής ξένος προορισμός για τους Ρώσους, με 3,3 εκατ. να έχουν ταξιδέψει στη χώρα μέσα στους πρώτους 9 μήνες του έτους. Εκτιμάται ότι οι Ρώσοι αποτελούν άνω του 10% των τουριστών στην Τουρκία (14% σύμφωνα με τη Stratfor) δεύτεροι μόνο πίσω από τους Γερμανούς. Σημειώνεται ότι η τουρκική οικονομία ήδη δεχόταν πλήγματα λόγω του εμφυλίου στη Συρία, αλλά και της επανέναρξης των συγκρούσεων με το ΡΚΚ. Ακόμη, μια άλλη ρωσική επιλογή θα ήταν η παρεμπόδιση του εμπορίου μεταξύ της Τουρκίας και άλλων πρώην σοβιετικών δημοκρατιών.

Ποιες θα είναι οι συνέπειες όσον αφορά στην κρίση στη Συρία;

Όσον αφορά στο πώς θα επηρεαστούν τα δεδομένα όσον αφορά στον συριακό εμφύλιο, η Stratfor υπογραμμίζει ότι το περιστατικό σίγουρα αυξάνει τον κίνδυνο συγκρούσεων στον εναέριο χώρο της Συρίας. «Οι ΗΠΑ σημείωσαν σημαντική πρόοδο στην αποσυμφόρηση του συριακού εναερίου χώρου, υπογράφοντας μνημόνιο κατανόησης με τη Ρωσία...αλλά με τους Ρώσους οργισμένους με τους Τούρκους, και τους Τούρκους σε στενή συνεργασία με τους Αμερικανούς, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους ίσως να συρθούν στην αντιπαράθεση μεταξύ της Άγκυρας και της Μόσχας. Οπότε, παρά τις όποιες συμφωνίες που έχουν γίνει, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους θα είναι πολύ πιο επιφυλακτικές απέναντι σε ρωσικά ή συριακά μαχητικά...αν και από μόνο του αυτό το περιστατικό δεν θα σταματήσει τα αεροπορικά πλήγματα κατά του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία, οι δυνάμεις της συμμαχίας ίσως να αλλάξουν τη δομή των πληγμάτων για να περιλαμβάνει αυξημένη προστασία απέναντι σε πιθανές ενέργειες ρωσικών ή συριακών αεροσκαφών», εκτιμάται. Παράλληλα, θεωρείται βέβαιη η υπονόμευση των προσπαθειών εύρεσης λύσης στον συριακό εμφύλιο, ειδικά από τη στιγμή που η Τουρκία υποστηρίζει πολλές από τις αντάρτικες οργανώσεις που αναμενόταν να βρεθούν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων (τις οποίες η Μόσχα πλέον δεν αναμένεται να δεχθεί). Γενικότερα μιλώντας, το κλίμα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται έδειχνε να είναι υπέρ μιας προσπάθειας εύρεσης λύσης με τη συμμετοχή της Ρωσίας και του Ιράν, με τη Δύση να εμφανίζεται πιο διαλλακτική όσον αφορά στο ζήτημα του όποιου ρόλου του Άσαντ. Η τουρκική ενέργεια, όπως προαναφέρθηκε, «τορπίλισε» την όλη διαδικασία.

Σε αυτό το σημείο, αξίζει να σημειωθεί πως σε άρθρο του στους Financial Times ο Ρίτσαρντ Χάας, πρόεδρος του Council on Foreign Relations, εκτιμά ότι οι αντίπαλοι του ISIS θα έπρεπε πάση θυσία να αποφύγουν την απομόνωση της Ρωσίας. «Η Ρωσία δεν είναι υπερδύναμη. Η απειλή που συνιστά κατά καιρούς στα δυτικά συμφέροντα θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί, αλλά όχι να μεγαλοποιηθεί. Ούτε η Τουρκία είναι ο αξιόπιστος σύμμαχος του ΝΑΤΟ που ήταν κάποτε...η αντιμετώπιση του ISIS σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί προτεραιότητα για αυτήν». Συνεχίζοντας, ο Χάας συστήνει αποφυγή υπερβολών στο ζήτημα. «Είναι πολλά αυτά που αξίζουν κριτικής στη ρωσική πολιτική στη Συρία...αλλά οι ρωσικές προσπάθειες ενίσχυσης του καθεστώτος δεν είναι εντελώς αντιπαραγωγικές». Καταλήγοντας, εκτιμά ότι οι ΗΠΑ, η Ευρώπη και οι αραβικές χώρες που αντιτίθενται στο ISIS θα έπρεπε να εκμεταλλευτούν το γεγονός για να επηρεάσουν περισσότερο αυτά που κάνει η Ρωσία, όχι να τα απομονώσουν, επιδιώκοντας υψηλότερο επίπεδο συνεργασίας/ συντονισμού σε στρατιωτικό επίπεδο, καθώς «στόχος πρέπει να είναι η αποδυνάμωση του ISIS. Αν αυτό σημαίνει ότι η Ρωσία θα γίνει de facto μέλος του συνασπισμού που δημιουργεί ο Γάλλος πρόεδρος Ολάντ, ας είναι». Επίσης, σημειώνει πως οι διπλωματικές προσπάθειες θα έπρεπε να επικεντρωθούν στη δημιουργία μιας νέας κυβέρνησης στη Δαμασκό. «Είναι δυνατόν να επιδιωχθεί μια στρατηγική κατά του ISIS με τον κ. Άσαντ στην εξουσία, αλλά η παραμονή του εκεί αποτελεί μεγάλο πρόβλημα, που εμποδίζει τη στρατιωτική συνεργασία με την κυβέρνηση και βοηθά το ISIS στη στρατολόγηση. Μια διπλωματική προσπάθεια με τη Ρωσία σε κεντρικό ρόλο θα άξιζε τον κόπο, εάν είχε αποτέλεσμα ο Άσαντ να καταλήξει σε μια ντάτσα έξω από τη Μόσχα».

Πόσο πιθανή είναι η δημιουργία ενός σουνιτικού κράτους- «Σουνιστάν»;

Το σενάριο της δημιουργίας ενός σουνιτικού κράτους στην περιοχή δείχνει να κερδίζει έδαφος. Μιλώντας στη HuffPost Greece, o καθηγητής Ι.Θ. Μάζης, της σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του ΕΚΠΑ (Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών) εκτίμησε ότι ενδεχομένως να οδηγούμαστε σε μια τριχοτόμηση της Συρίας, σε δύο σφαίρες επιρροής: η μία θα περιλαμβάνει τη Δαμασκό και τη δυτική Συρία, και θα είναι στη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας, ενώ η δεύτερη ζώνη θα περιλαμβάνει τον κουρδικό θύλακα (Κομπάνι- βόρεια και ανατολική Συρία), θα εφάπτεται με το ιρακινό Κουρδιστάν και θα είναι υπό την επιρροή του ΝΑΤΟ, ενώ επίσης, θα υπάρξει και ένα κρατίδιο στην κεντρική και ανατολική Συρία, που θα είναι σουνιτικού χαρακτήρα, και θα βρίσκεται επίσης υπό ΝΑΤΟϊκή επιρροή.

Σε άρθρο άποψής του στους New York Times, ο Τζων Ρ. Μπόλτον (American Enterprise Institute και πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στον ΟΗΕ το 2005-2006) εκφράζει την άποψη ότι η Ουάσινγκτον οφείλει να απεμπλακεί από τις προσπάθειες αναδημιουργίας ενός χάρτη που ανάγεται στον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο και να αναγνωρίσει τη νέα γεωπολιτική. «Η καλύτερη εναλλακτική στο Ισλαμικό Κράτος στη βορειοανατολική Συρία και το δυτικό Ιράκ είναι ένα νέο, ανεξάρτητο σουνιτικό κράτος...ένα “Σουνιστάν”, με οικονομική ισχύ ως παραγωγός πετρελαίου και προπύργιο απέναντι στον Άσαντ και τη Βαγδάτη, που πρόσκειται στο Ιράν». Όπως εκτιμά, παρά τα προφανή προβλήματα που θα συνεπαγόταν κάτι τέτοιο (ειδικά όσον αφορά στην εγκατάσταση και λειτουργία ενός δημοκρατικού πολιτεύματος), θα είχε σαφή πλεονεκτήματα, καθώς η στήριξη αξιόπιστων/ βιώσιμων σουνιτών ηγετών (που μάλιστα θα είχαν τη στήριξη των σουνιτικών μοναρχιών του Κόλπου, όπως η Σ. Αραβία) θα αποτελούσε επαρκή εναλλακτική απέναντι στους εξτρεμιστές ισλαμιστές, καθώς θα παρείχε μια ελκυστική ανταμοιβή στους σουνιτικούς πληθυσμούς, η στήριξη των οποίων ζητείται απέναντι στο ISIS. «Οι σουνίτες σήμερα στηρίζουν το Ισλαμικό Κράτος για πολλούς από τους ίδιους λόγους που κάποτε υποστήριζαν την αλ Κάιντα στο Ιράκ...το να τους πει κάποιος ότι η ανταμοιβή τους για να αγωνιστούν κατά του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία και το Ιράκ θα είναι να τεθούν ξανά υπό την εξουσία του Άσαντ ή της υπό σιιτικό έλεγχο Βαγδάτης απλά θα εντείνει την στήριξή τους προς τους τζιχαντιστές. Γιατί να αλλάξουν πλευρά; Για αυτό, μετά την καταστροφή του Ισλαμικού Κράτους, οι ΗΠΑ θα έπρεπε να επιδιώξουν τον μακροπρόθεσμο στόχο της δημιουργίας ενός νέου σουνιτικού κράτους» αναφέρει- ωστόσο, όπως εκτιμά, κάτι τέτοιο θα απαιτούσε σημαντική διπλωματική και πολιτική προσπάθεια, καθώς και κάτι που οι ΗΠΑ μέχρι τώρα προσπαθούν να αποφύγουν: την αποστολή και χρήση χερσαίων δυνάμεων, για να διασφαλιστεί η ήττα των τζιχαντιστών στο πεδίο της μάχης.

Δημοφιλή