Στο εργαστήρι «Μαιρηβή», έναν όμορφο χώρο στο Μεταξουργείο (Δεληγιώργη 33), πραγματοποιείται μέχρι την Κυριακή, 20/12, μια διαφορετική έκθεση με κούκλες και άλλες δημιουργίες από ύφασμα και κλωστή. Στο «Επισκεπτήριο», όπως είναι ο τίτλος της, μπορεί κανείς να δει, να αγγίξει και να αγοράσει αν θέλει κούκλες που έφτιαξαν κρατούμενες των γυναικείων φυλακών της Θήβας, στα πλαίσια του προγράμματος «Λόγος και Ύφασμα» της «Άρσις».
Πριν επισκεφτώ την έκθεση μιλάω με τον Αντώνη Αντωνίου, συντονιστή του προγράμματος. «Ξεκινήσαμε το 2001 στις φυλακές γυναικών του Κορυδαλλού- από το 2007 «ακολουθήσαμε» τις κρατούμενες στη Θήβα. Το εργαστήρι μας έχει «μαθευτεί» στον μικρόκοσμο της φυλακής, οι γυναίκες μας ανακαλύπτουν η μία από την άλλη, ή μέσω της κοινωνικής υπηρεσίας της φυλακής. Και, πλέον, στο πρόγραμμα συμμετέχουν 20 γυναίκες, τα αιτήματα είναι πολύ περισσότερα αλλά προσπαθούμε να κρατούμε τον αριθμό σε αυτά τα επίπεδα ώστε να μπορούμε να εργαστούμε σωστά αλλά και να αλληλεπιδράσουμε σαν ομάδα. Όταν κάποιες κρατούμενες αποφυλακίζονται, άλλες παίρνουν αμέσως τη θέση τους- είναι για αυτές μια ευκαιρία να βρεθούν σε ένα χώρο που λειτουργεί με τις αξίες του σεβασμού και της αλληλεγγύης, με κανόνες που έχουν από κοινού συμφωνηθεί και με τις ίδιες τις γυναίκες και μια «ατμόσφαιρα» διαφορετική από αυτή της φυλακής. Και τα χρήματα από τις πωλήσεις κατατίθενται στον λογαριασμό τους- είναι κι αυτό ένα κίνητρο».
Η Εύα Χειλαδάκη, Γερμανίδα που ζει από τα παιδικά της χρόνια στην Ελλάδα, διδάσκει κατασκευή μαριονέτας- από το 2001 είναι η εκπαιδεύτρια του εργαστηρίου μέσα στη φυλακή. Κάθε Τρίτη μεσημέρι, μαζί με τις εθελόντριες της «Άρσις», επισκέπτονται τις φυλακές της Θήβας και εκπαιδεύουν τις κρατούμενες που συμμετέχουν στο πρόγραμμα. Όσο η κυρία Χειλαδάκη με ξεναγεί στην μικρή αλλά κομψή έκθεση, κάθε τόσο στρέφω το βλέμμα μου σε έναν τοίχο όπου μια σειρά από μεγάλες κούκλες φαίνονται να μας «καρφώνουν» κατάματα. «Η γυναίκα που κάνει τις μεγάλες κούκλες μπορεί να προετοιμάζεται δυο μήνες για να φτιάξει μια κούκλα», μου λέει η Χειλαδάκη. ««Πριν βάλω μπρος μια κούκλα, στρίβω τσιγάρα για όλο τον επόμενο μήνα, να μην απασχολώ τα χέρια μου με βλακείες, να έχω μόνο (να φτιάξω) την κούκλα», έτσι μου ‘χε πει. Είναι μια δύσκολη περίπτωση γυναίκας, ισοβίτισα, Ελληνίδα, έχει περάσει διάφορες δύσκολες φάσεις- και απεργία πείνας και νοσοκομεία. Για αρκετούς μήνες την είχαμε χάσει αλλά επέστρεψε και μου ζήτησε υλικά. Ξέρεις, συνήθως, οι δημιουργίες των πιο «δύσκολων» γυναικών βγάζουν και το μεγαλύτερο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον». «Κινδύνεψε να σταματήσει το πρόγραμμα, αλλά συνέχισα εθελοντικά και πλέον βρήκαμε μια υποστήριξη από την Ελβετία», μου λέει.
"Ελένη, ελληνίδα. Προσπαθεί να μπει στην ομάδα μας- φέρνει συνέχεια κούκλες για να την εντάξουμε. Τη συγκεκριμένη, που είναι τόσο εκφραστική, την έχουμε στην αφίσα της έκθεσης".
Ποιος σας υποστηρίζει από την Ελβετία;
Μέχρι το 2014 ήμουν εθελόντρια- και την βενζίνη από την τσέπη μου την πλήρωνα. Τώρα τουλάχιστον βγάζω τα καύσιμα των «πήγαινε- έλα» (γελάει). Μας υποστηρίζει ο «Σύλλογος Υποστήριξης των Γυναικών των Φυλακών της Θήβας», που ίδρυσε πριν τρία χρόνια στη Ζυρίχη μια Ελβετίδα φίλη μου. Συμμετέχουν αρκετοί άνθρωποι εκεί και κάθε χρόνο διοργανώνουμε ένα event στη Ζυρίχη, φέτος συμμετείχαμε και σε μια εκδήλωση σε μια γειτονική μικρή πόλη όπου κάθε βράδυ την περίοδο πριν τα Χριστούγεννα «ανοίγει» η βιτρίνα ενός μαγαζιού με θεματικά εκθέματα- φέτος σε μια τέτοια βιτρίνα εκτέθηκαν οι κούκλες μας, από το πρόγραμμα της Θήβας. Ήρθε πολύς κόσμος, έγιναν κάποιες ομιλίες, συζητήσεις- το ενδιαφέρον ήταν πολύ μεγάλο.
Πουλήσατε και κούκλες;
Ναι, πολλές. Ευτυχώς. Και μια έκδοση με φωτογραφίες μου από κούκλες που είχαν παλιότερα εκτεθεί στο μουσείο Μπενάκη, με την υποστήριξη των Ελβετών μπορέσαμε να την τυπώσουμε.
Η εμπειρία σας με το πρόγραμμα της «Άρσις» μέσα στις φυλακές;
Στην αρχή έβλεπα εφιάλτες... «Μέσα» όλα είναι πολύ διαφορετικά και έπρεπε να το πάρω απόφαση για να συνηθίσω και να μάθω σταδιακά να αντιμετωπίζω και δύσκολες καταστάσεις. Είναι σα να μπαίνεις σε ένα κλουβί με λιοντάρια.Οι περισσότερες από τις γυναίκες που συμμετέχουν είναι βαρυποινίτισες, αρκετές με ισόβιες καθείρξεις στην πλάτη.Ο άνθρωπος αν τον περιορίσεις γίνεται επιθετικός, όσο κονταίνει το λουρί στο λαιμό του, όλο και περισσότερο. Μέσα στη φυλακή η εμπιστοσύνη των κρατουμένων μεταξύ τους είναι ελάχιστη.
Που συναντάτε τις κρατούμενες;
Στον Κορυδαλλό σε μια αίθουσα που ονομαζόταν «ψυχαγωγίας»- στη Θήβα λέγεται «σχολείο». Δεν μπαίνουμε στις πτέρυγες.
Τι τύπους γυναικών συναντάτε;
Κοίτα, πάντα υπάρχουν κάποιες γυναίκες που είναι πιο ψύχραιμες και «φιλοσοφημένες»- αυτές καταφέρνουν και κρατάνε κάποιες ισορροπίες αλλά δεν είναι εύκολη η πραγματικότητα του εγκλεισμού.
Δώστε μας μια εικόνα των συναντήσεων και μαθημάτων στη φυλακή...
Στην αρχή έπρεπε να υπάρχει και σοφρωνιστικός υπάλληλος στην αίθουσα- πλέον, είμαστε μόνες. Έχουμε βρει έναν κώδικα για να αντιμετωπίζουμε κάποιες περίεργες καταστάσεις- μπορεί κάποιες κρατούμενες απλώς να μη μιλάνε μεταξύ τους αλλά δεν μπορεί να ρίχνουνε και «καρεκλιές». Ξέρουμε λοιπόν ότι πρέπει να προσέχουμε παραπάνω αν συνυπάρχουν στο μάθημα γυναίκες που δεν τα πάνε καλά.Βέβαια αυτές είναι εξαιρέσεις στη ροή των συναντήσεών μας. Κάποιες κρατούμενες έχουν καλές σχέσεις και από την πλευρά μας προσπαθούμε διαρκώς να διαμορφώνουμε ένα ομαδικό πνεύμα συνεργασίας και εμπιστοσύνης. Αυτό παραμένει ένα ζήτημα, δεν το έχουμε καταφέρει στην εντέλεια ακόμα. Πολλές κρατούμενες συνεχίζουν να θέλουν να μου μιλήσουν κατ’ ιδίαν και όχι μπροστά σε όλη την ομάδα.
Πως αρχίζει μια συνάντηση;
Πριν αρχίσουμε να μοιράζουμε τα υλικά προσπαθούμε να μοιραστούμε κάποια πράγματα, να πούμε τα νέα μας- από εμπειρίες της φυλακής μέχρι λεπτομέρεις για το νομοθετικό καθεστώς και τα δικαιώματά τους στο σωφρονιστικό σύστημα που οι κρατούμενες συζητούν με εθελόντριες της «Άρσις»- φοιτήτριες Νομικής.
Προσωπικές ιστορίες μοιράζονται οι κρατούμενες;
Ναι, θα πει μία ότι έγινε γιαγιά, κάποια άλλη θα μιλήσει για τα δικά της εγγόνια... Μοιράζονται, ως ένα βαθμό, τις προσωπικές τους ιστορίες, ευχάριστες ή δυσάρεστες.
Ηλικίες των γυναικών;
Η πιο μικρή που είχα ήταν η Ντάμλα, 16 χρονών- μιλούσε μόνο Τούρκικα. Η πιο μεγάλη αποφυλακίστηκε από τον Κορυδαλλό σε ηλικία 85 χρονών... Συνέχισα να τη συναντώ καθ’ οδόν για τη Θήβα- μια πολύ απλή γυναίκα, κτηνοτρόφος από το Σχηματάρι. Δεν είχε τελειώσει κανένα σχολείο, σχεδόν δεν ήξερε να γράφει αλλά ήταν «φιλόσοφος». Μια καταπληκτική γυναίκα που ποτέ δεν είχε πρόβλημα με κανέναν.
Στο φετινό γκρουπ;
Είναι μάλλον λίγες οι Ελληνίδες- υπάρχουν αρκετές αλλοδαπές γυναίκες και Ρομά από τα Βαλκάνια. Κάποιες Ελληνίδες δε συμμετέχουν γιατί δε θέλουν «πολλά πολλά» με τις γυναίκες Ρομά... Είναι «άλλος κόσμος», «άλλος πλανήτης»... – εγώ τις αγαπώ όλες και σέβομαι τις επιλογές τους γιατί αυτές ζούνε και κοιμούνται μαζί, εγώ κάποια στιγμή φεύγω. Ηλικίες δεν ρωτάω αλλά φαντάσου ότι στην ίδια πτέρυγα, καταδικασμένες για την ίδια υπόθεση, είναι η γιαγιά, η μητέρα και η εγγονή...
Γεωργία, Eλληνίδα. Φτιάχνει λίγα και πολύ προσεγμένα, το κάνει από μεράκι, δεν την ενδιαφέρουν τα χρήματα. Και είναι πολύ ευφάνταστη, χρησιμοποιεί καινούργια, διαφορετικά υλικά.
Συμμετέχουν και οι τρεις τους στο πρόγραμμα;
Δε μπορούσα να τις εντάξω όλες... Συμμετέχει η μητέρα αλλά ράβουνε και η γιαγιά και η εγγονή.
Η ζωή, η εμπειρία της φυλακής αποτυπώνεται στις κούκλες των κρατουμένων;
Νομίζω πως ναι- και αυτό είναι που κάνει αυτές τις κούκλες τόσο ενδιαφέρουσες. Κάποιες κρατούμενες έχουν περισσότερο κι άλλες λιγότερο ταλέντο, αλλά περισσότερο από την τεχνική ικανότητα είναι η ζωή τους, η οριακή ζωή τους μέσα στη φυλακή, που καθιστά ξεχωριστές τις δημιουργίες τους. Εγώ δε θα μπορούσα να φτιάξω τις ίδιες κούκλες, έχουν στην έκφρασή τους κάτι που αντανακλά την ψυχολογία των γυναικών εκεί μέσα... Και καθεμιά έχει το στυλ της που δεν επιτρέπει να το αντιγράψει κάποια άλλη, παρά μόνο όταν η ίδια αποφυλακιστεί.
Οι ίδιες οι κρατούμενες τι σας λένε για αυτή την έκθεση;
Αυτό έχει πλάκα... Οι τσιγγάνες με ρωτάνε αν τις πουλάω «με ντουντούκα», στο δρόμο... (γελάει). Κάποιες άλλες έχουν στο μυαλό τους περισσότερο μια λαϊκή αγορά παρά μια έκθεση.
Τι θεωρούν ότι κερδίζουν;
Κυρίως μια εκφραστική δυνατότητα, σπάνια για τα δεδομένα της φυλακής. Και το οικονομικό κίνητρο- τα έσοδα των πωλήσεων κατατίθενται στο λογιστήριο της φυλακής και από εκεί στο λογαριασμό της κάθε κρατούμενης- είναι σημαντικό για αρκετές. Κάποιες δεν ενδιαφέρονται, έχουν χρήματα. Αλλά κάποιες τα περιμένουνε αυτά τα χρήματα για να αγοράσουνε τηλεκάρτες και άλλα πράγματα που η φυλακή δεν παρέχει.
Συνεργάζονται;
Ναι, δημιουργούνται και μικρές «κοπερατίβες»- δύο κρατούμενες μπορεί να αναλάβουν ένα πρότζεκτ που θέλει μεγάλη παραγωγή σε ποσότητα, όπως τα «αγγελάκια» που άρεσαν πολύ και μας παρήγγειλαν οι Ελβετοί φίλοι μας. Όταν από τις δύο κρατούμενες που τα έφτιαχναν, η μια αποφυλακίστηκε, αμέσως η φίλη της βρήκε κάποια άλλη για να συνεχίσουν την ίδια δουλειά μαζί. Είναι και πιο ωραίο να ράβεις με παρέα, παρά μόνος σου.
Ράβουν και στο θάλαμό τους;
Κυρίως. Τις ώρες που συναντιόμαστε δνε προλαβαίνουμε πολλά. Μιλάμε, μοιράζουμε τα υλικά, ανταλλάσσουμε ιδέες, εγώ κόβω τα πατρόν... Από τις κρατούμενες κάποιες έχουν πάρει άδεια και έχουν μικρά ψαλιδάκια, παιδικά- οι υπόλοιπες κόβουν ότι χρειάζοντα επί τόπου. Ούτε σύρματα επιτρέπονται. Και από βελόνες μόνο πολύ μικρές.
Αλλάζει η ψυχολογία τους με τη συμμετοχή στο πρόγραμμα;
Πιστεύω πως ναι. Ηρεμούνε. Κάτι έχουν να κάνουν με τα χέρια τους στις ατέλειωτες ώρες της φυλακής. Το ράψιμο είναι μια δημιουργική απασχόληση και μοιάζει λίγο και με τον βελονισμό- αυτή η επαφή των δαχτύλων με την άκρη της βελόνας κάνει καλό στο νευρικό σύστημα. Οι μεταξύ τους σχέσεις βελτιώνονται- έχουμε περιπτώσεις που «έπαιζαν ξύλο» αλλά, πλέον, έχουν βρει έναν τρόπο να συμβιώνουνε.
Θα συνεχίσετε;
Ναι. Οι φυλακές πολύ εύκολα κόβουν κάποιο πρόγραμμα αν θεωρηθεί ότι δημιουργεί προβλήματα- είμαστε λοιπόν πολύ περήφανοι που αυτό δεν έχει συμβεί σε εμάς και μπορούμε να το συνεχίζουμε τόσα χρόνια. Είναι σπάνια αυτή η μεγαλη διάρκεια, αλλά είμαστε πολύ προσεκτικοί να μην διαταράξουμε καθόλου τη λειτουργία της φυλακής.
Εσείς τι ευχαριστιέστε από τη δραστηριότητά σας στο πρόγραμμα;
Τον ενθουσιασμό των γυναικών κρατουμένων. Είναι μια δουλειά που δε γίνεται σαν αγγαρεία. Βγαίνει μεράκι και πάθος.
