Το πραξικόπημα στην Τουρκία τελείωσε σχεδόν εν τη γενέσει του. Λίγες ώρες από την εκδήλωση του πραξικοπήματος οι δυνάμεις του στρατού είχαν παραδοθεί και ο Ερντογάν είχε ανακτήσει τον έλεγχο του κράτους. Αυτές τις μέρες έχουν γραφτεί αρκετά για τους λόγους που απέτυχε το πραξικόπημα. Ενώ αρκετές αναλύσεις έχουν επικεντρωθεί στους λόγους που απέτυχε το πραξικόπημα σημαντικά ερωτήματα παραμένουν ακόμα αναπάντητα. Πόσο πιθανό είναι να αποτύχει ένα πραξικόπημα; Υπάρχει ιστορικό προηγούμενο; Τι προβλέπουν θεωρίες πραξικοπημάτων για την περίπτωση της Τουρκίας; Το παρόν άρθρο έρχεται να καλύψει αυτό το κενό κάνοντας μια συνοπτική ιστορική/συγκριτική ανάλυση του πραξικοπήματος της Τουρκίας στην βάση υπαρχουσών θεωρητικών προσεγγίσεων.
Το παρακάτω γράφημα δείχνει τον αριθμό πραξικοπημάτων ανά χώρα σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς και το ποσοστό επιτυχίας τους από το 1950 έως το 2010. Όπως φαίνεται από το διάγραμμα ο μεγαλύτερος αριθμός πραξικοπημάτων έχει εκδηλωθεί στην Αφρική με 169 και την Νότια Αμερική στην δεύτερη θέση με 145. Όσον αφορά το ποσοστό επιτυχίας η Ασία κατέχει το υψηλότερο ποσοστό με 55.9% με δεύτερη την Αφρική με 51.5%. Στην Ευρώπη έχουν εκδηλωθεί μόλις 12 πραξικοπήματα με ποσοστό επιτυχίας 33.3%. Ο μέσος όρος επιτυχίας των πραξικοπημάτων παγκοσμίως ανέρχεται στο 46.96%. Άρα λίγο περισσότερα από τα μισά πραξικοπήματα συνήθως αποτυγχάνουν.
(Powell and Thyne 2011)
Τρεις θεωρητικές προσεγγίσεις επιχειρούν να εξηγήσουν την επιτυχία ή αποτυχία πραξικοπημάτων. Η πρώτη, επικεντρώνεται στα ζητήματα τακτικής των πραξικοπημάτων συγκρίνοντας τα με πραγματικές μάχες. Σύμφωνα με την θεωρία, τα πραξικοπήματα είναι επιτυχή, όταν οι πραξικοπηματίες υπερισχύσουν στρατιωτικά έναντι των δυνάμεων πιστών στο καθεστώς (Singh 2014). Η δεύτερη προσέγγιση συγκρίνει τα πραξικοπήματα με εκλογές και αναφέρει ότι η επιτυχία τους βασίζεται στην συγκέντρωση μεγαλύτερου αριθμού υποστηρικτών από το καθεστώς (Singh 2014). Η τελευταία θεωρητική προσέγγιση επικεντρώνεται στην κατανόηση της εσωτερικής δυναμικής των πραξικοπημάτων, διαμέσου της ανάλυση του κύριου εκφραστή τους, του στρατού. Η προσέγγιση αυτή προέρχεται από την μελέτη της Naunihal Singh στο βιβλίο της Seizing Power: The Strategic Logic of Military Coups. Στο βιβλίο της η Singh αναλύει ποσοτικά όλες τις περιπτώσεις πραξικοπημάτων από το 1950 έως το 2000. Επιπροσθέτως, κάνει μια ποιοτική ανάλυση της Γκάνας στην οποία έλαβαν δέκα πραξικοπήματα, έξι επιτυχημένα και τέσσερα αποτυχημένα.
Ποιοι είναι όμως οι λόγοι που παραπάνω από τα μισά πραξικοπήματα αποτυγχάνουν; Σύμφωνα με την Naunihal Singh ο σημαντικότερος λόγος βρίσκεται στον ρόλο του στρατού. Ειδικότερα η Singh αναφέρει πως
Τα πραξικοπήματα ηττώνται μόνο από δρώντες μέσα στο στράτευμα. Οι πολιτικοί δρώντες, συνήθως, έχουν από λίγη έως καθόλου επίδραση στο τι συμβαίνει από την αρχή έως το τέλος του πραξικοπήματος. (Singh 2014)
Το ίδιο ισχυρίζεται και ο Γκιουλνούρ Αϊμπέτ, επικεφαλής του τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Μπαχτσεσεχίρ στην Κωνσταντινούπολη ο οποίος συμπληρώνει δύο ακόμη λόγους:
τον σχετικά μικρό αριθμό στρατιωτών που συμμετείχαν, καθώς και την έξοδο των πολιτών στους δρόμους.(Μαυραγάνης 16/07/2016)
Ωστόσο, το πραξικόπημα στην Τουρκία και ιδιαίτερα ο ρόλος του Ταγιπ Ερντογάν αντικρούει το επιχείρημα της Signh αναφορικά με την επίδραση των πολιτικών δρώντων.
Όπως αναφέρει και η Signh σε πρόσφατη συνέντευξη της, η αποτυχία του πραξικοπήματος σχετίζεται με την ανικανότητα των πραξικοπηματιών να δημιουργήσουν την αντίληψη ότι θα πετύχουν.(Beauchamp July 16, 2016)
Ειδικότερα, το γεγονός ότι οι πραξικοπηματίες παραδόθηκαν σχεδόν αμαχητί, οι 265 νεκροί, αν και σημαντικός αριθμός, δεν πλησιάζει καν τον αριθμό σε περίπτωση που γενικεύονταν οι μάχες ανάμεσα στους πραξικοπηματίες και την αστυνομία. Ωστόσο, αυτό είναι αρκετά σύνηθες στα πραξικοπήματα διότι ο στόχος των πραξικοπηματιών είναι η κατάλυση του πολιτεύματος και όχι ένας εμφύλιος πόλεμος. Για αυτό το λόγο το πιο σημαντικό σε ένα πραξικόπημα είναι η δημιουργία αντιλήψεων. Παραδείγματος χάριν, αν οι πραξικοπηματίες δημιουργούσαν επιτυχώς την αντίληψη ότι η πτώση του Ερντογάν ήταν αναπόφευκτη τότε ακόμη και οι υποστηρικτές του στις δυνάμεις ασφαλείας θα ήταν απρόθυμοι να αντισταθούν. Ο πιο σίγουρος τρόπος για να επιτύχει η δημιουργία αντιλήψεων από την πλευρά των πραξικοπηματιών είναι να τεθούν υπό πλήρη έλεγχο τα ΜΜΕ. Όταν το ραδιόφωνο και η τηλεόραση τεθούν υπό έλεγχο χρησιμοποιούνται για να περάσουν το μήνυμα ότι η νόμιμη κυβέρνηση έχει πέσει. Με αυτό το τον τρόπο μπορούν να πεισθεί ο κόσμος και κυριότερα τα υπόλοιπα μέρη του στρατού και να συνταχθούν με τις πραξικοπηματίες. Ωστόσο, όπως είδαμε, σε αυτό οι πραξικοπηματίες απέτυχαν παταγωδώς. Το διάγγελμα του Ερντογάν, καθώς και η καταδίκη του πραξικοπήματος από τους ηγέτες των υπολοίπων κομμάτων έδειξαν στον κόσμο ότι η κυβέρνηση αντιστεκόταν. Εν κατακλείδι, το γεγονός ότι οι πραξικοπηματίες δεν κατάφεραν να περάσουν το μήνυμα τους αποτελεί ίσως τον πιο σημαντικό ρόλο για την αποτυχία τους. Αν και κατάφεραν να πάρουν τον έλεγχο αρκετών ΜΜΕ απέτυχαν να τα χρησιμοποιήσουν για να περάσουν το μήνυμα τους.
Σε αυτό συνηγορεί και το γεγονός ότι δεν εμφανίσθηκε από τις πρώτες ώρες του πραξικοπήματος καμμιά ηγετική μορφή στις τάξεις τους, όπως δήλωσε χαρακτηριστικά ο Zeyner Tufekci καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας.(Beauchamp July 16, 2016)
Συμπερασματικά, η περίπτωση της Τουρκίας φαίνεται να επιβεβαιώνει και τις τρεις προαναφερθείσες θεωρητικές προσεγγίσεις. Η αποτυχία των πραξικοπηματιών να υπερισχύσουν στρατιωτικά, να περάσουν το δικό τους μήνυμα παρά την κατάληψη των ΜΜΕ, και η απουσία μιας ηγετικής μορφής ανάμεσα τους συνετέλεσε καθοριστικά στην αποτυχία του εγχειρήματος. Ωστόσο, υπάρχει μια διαφοροποίηση ανάμεσα στα γεγονότα της Τουρκίας και τις θεωρίες και βρίσκεται στο ρόλο του Έρντογαν. Το διάγγελμα του, ακόμα και με αυτό τον πρόχειρο τρόπο, κατάφερε να ανατρέψει την δυναμική του πραξικοπήματος και να δείξει την αντίσταση της νόμιμού κυβέρνησης. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την θεωρία της Singh ότι το επίκεντρο της δυναμικής βρίσκεται εξ ολοκλήρου στο στρατό. Άρα, αν εξαρχής οι πραξικοπηματίες κατάφερναν να συλλάβουν τον Ερντογάν οι πιθανότητες επιτυχίας θα ήταν σημαντικά αυξημένες.
Beauchamp, Z. (July 16, 2016). Why Turkey's coup failed, according to an expert. VOX World.
Powell, J. M. and C. L. Thyne (2011). "Global instances of coups from 1950 to 2010: A new dataset." Journal of Peace Research 48(2): 249-259.
Singh, N. (2014). Seizing Power: The Strategic Logic of Military Coups, Johns Hopkins University Press.
Μαυραγάνης, Κ. (16/07/2016). Για ποιους λόγους απέτυχε το πραξικόπημα κατά του Ερντογάν στην Τουρκία. The Huffington Post.