Αυτό είναι νοσταλγία: να κατοικείς στο κύμα και να μην έχεις πατρίδα μέσα στον χρόνο, γράφει ο Ρίλκε σε ένα από τα ποιήματά του. Μήπως όμως η νοσταλγία μας βυθίζει στη θλίψη;
Ο άνθρωπος δεν είναι μηχανή να της αλλάξεις κάποιο ανταλλακτικό και να την κάνεις να τρέχει με χίλια. Ο άνθρωπος έχει μνήμη, ζει μέσα από παραστάσεις. Λειτουργεί συχνά με το συναίσθημα. Ωραιοποιεί καταστάσεις. Παλεύει να διατηρήσει ό,τι του δόθηκε. Επιλέγει το «σαμαράκι» της άγνοιας ή της γνώσης, αλλά σπανίως τολμά να δει την αλήθεια κατάματα. Γιατί η αλήθεια τον ανατρέπει. Τον εκθέτει στο σκληρό φως του ήλιου και τον υποχρεώνει να αντικρίσει τον δεύτερο εαυτό του και μαζί το άλλο πρόσωπο της κοινωνίας.
Στην προκειμένη περίπτωση, αυτός ο άνθρωπος είναι ο Έλληνας της σύγχρονης ιστορίας. Ένας Έλληνας φοβισμένος, νοσταλγικός, απατημένος, επιθετικός, έτοιμος να κατακεραυνώσει τον άλλον. Και όμως, αυτός ο Έλληνας θα δεχόταν να συνεργαστεί, στον βαθμό που του «έπεφτε» λόγος, αν εμφανιζόταν μπροστά του ένας σπουδαίος πολιτικός που θα του περιέγραφε με σαφήνεια την Ελλάδα της επόμενης δεκαετίας. Αν του εξηγούσε ότι μέσα από εκλογικευμένους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, το μέλλον δεν θα φάνταζε τόσο ζοφερό, αλλά θα εμπεριείχε σπόρους ενός δικαιότερου τρόπου ζωής.
Εν αναμονή λοιπόν αυτού του πολιτικού, θα ήταν λογικότερο να διαχειριστούμε τις σχέσεις μας σ' αυτό το ασταθές περιβάλλον, να αναπτύξουμε νέες δεξιότητες και να απελευθερώσουμε δυνητικές ικανότητες. Οπως σωστά γράφει ο Αμερικανός στοχαστής Richard Sennett «ελάτε να ανακαλύψουμε τα ταλέντα μας». Δεν μπορεί, κρύβουμε πολλά ταλέντα μέσα μας. Είναι αφύσικο να κυλήσει η ζωή μας καρφιτσώνοντας χαρτάκια στο ψυγείο.
Τα τελευταία χρόνια, η ζωή μας περνά καθημερινά μέσα από τις συμπληγάδες του ελληνικού παραλογισμού (χρέος, μνημόνια, φόροι, λαϊκισμός, φασισμός) που συγκλονίζεται από κινήσεις πολιτικής αστοχίας. Ο φαύλος κύκλος «λιτότητα -ύφεση» εξάντλησε και υπονόμευσε την ισορροπία της κοινωνίας. Αποκτήσαμε ζόμπι, αποκτήσαμε και διαταραγμένες ψυχές. Κυρίως όμως εθιστήκαμε στην κώφωση!
Ο γνωστός κοινωνιολόγος Ζακ Αταλί αναφέρεται συχνά στο δίπολο αγορά - δημοκρατία. Θεωρεί ότι η αγορά και η δημοκρατία αποτελούν τους πυλώνες της οικονομικής ανάπτυξης, στο βαθμό που η αγορά είναι ό,τι καλύτερο διαθέτουμε για την παραγωγή και αναδιανομή του πλούτου, ενώ η δημοκρατία θέτει τους κανόνες λειτουργίας αυτού του συστήματος.
Ως προς την έννοια της αγοράς τα πράγματα έχουν μια κάποια σαφήνεια. Ως προς τη δημοκρατία, όμως; Άραγε, η δημοκρατία συγκλονίζει συθέμελα και σήμερα το είναι του ανθρώπου; Μήπως παρεξέκλινε της αρχικής της πορείας και δεν εκδήλωσε το μέγιστο της ωριμότητάς της; Εδώ μπαίνει πλέον ο προβληματισμός.
Ο Καστοριάδης ψέγει τη δημοκρατία, καθώς εκτιμά ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται ερήμην του λαού. Ένας λαός ο οποίος περιορίζεται σε ασήμαντους ρόλους στις παρυφές της εξουσίας του χρήματος, της γραφειοκρατίας των κομμάτων, του κράτους και της απολυταρχίας των ΜΜΕ.
Με ή χωρίς Καστοριάδη και Αταλί, αυτή είναι η προβεβλημένη εικόνα και αυτήν επεξεργαζόμαστε, επιδιώκοντας να μην αποκοπούμε από το μοναδικό προνόμιο της δημοκρατίας: τη θαρραλέα διαχείριση της ήττας και την αναγκαία αναζήτηση της νίκης. Στην αντίθετη περίπτωση της αδράνειας, θα πέσουμε πάνω στη θεωρητικά ασυγκράτητη μεταδημοκρατία.
Μεταδημοκρατία
Πολλοί εκτιμούν ότι η έννοια της μεταδημοκρατίας δεν είναι αναγκαστικά κάτι μεμπτό. Μπορεί να είναι για παράδειγμα η προσαρμογή των δημοκρατικών συστημάτων στις ανάγκες της εποχής. Ο βρετανός κοινωνιολόγος Κόλιν Κράουτς, όμως, στο βιβλίο του «Μεταδημοκρατία» γράφει ότι η νέα αυτή εκδοχή θα οδηγήσει σε μια αυτοαναφορική πολιτική τάξη η οποία θα ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη δεσμών με τα πλούσια επιχειρηματικά συμφέροντα, όχι όμως και για προγράμματα κοντά στις ανάγκες των απλών ανθρώπων.
Υποθέτω ότι η αλήθεια βρίσκεται στη μέση. Προ ημερών, ο θόρυβος από την ανακοίνωση των δικαστικών ενώσεων περί δημοκρατίας και δικτατορίας ήταν νομίζω εκκωφαντικός, ακόμη κι αν αυτού του είδους οι ανακοινώσεις εμφορούνται από άλλου είδους ισορροπίες. Ισως οι δικαστές να έφτασαν εν μέρει στην υπερβολή, αλλά ούτως ή άλλως καλούμαστε πλέον όλοι να αντιμετωπίσουμε τον δημοκρατικό εκφυλισμό, προφυλλάσσοντας τις ζωές μας από τις «εκπομπές» της μεταδημοκρατίας.
Πώς όμως;
Ισως με τα γνωστά, κλασικά δημοκρατικά αντίδοτα: μεταρρύθμιση και αναζωογόνηση των κομμάτων, επινόηση νέων μορφών δημοκρατικής συμμετοχής στην πολιτική ζωή και κυρίως καταπολέμηση της απάθειας που τείνει να εδραιωθεί ως χαρακτηριστικό μας.
Θαύματα δεν συμβαίνουν. Τα πολιτικά συστήματα έχουν όπως όλα νομοτελειακές πορείες και οι «μεσσίες» δεν έχουν χρόνο για μας. Παρά ταύτα, αξίζει να προσπαθήσουμε. Κι αυτές μου οι σκέψεις - για να επανέλθουμε στον Ρίλκε της αρχής - δεν είναι νοσταλγικές, δεν βυθίζουν κανέναν στη θλίψη. Το αντίθετο, θα έλεγα.