Προς αποφυγή της καταστροφής: Άμεση η ανάγκη των «Υδρο-Διπλωματών»

Φανταστείτε μία καυτή καλοκαιρινή ημέρα στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 2021. Ο Κώστας, ιδιοκτήτης μιας από τα μεγαλύτερες καλλιέργειες μυδιών στον Θερμαϊκό Κόλπο, πηδάει από μια μικρή ξύλινη γέφυρα μέσα σε μία βάρκα προκειμένου να πάει στις πλησιέστερες φωλιές των μυδιών. Τα καλάθια θα πρέπει να είναι τώρα έτοιμα για συγκομιδή. Αλλά καθώς πλησιάζει τον πρώτο πάσσαλο, η καρδιά του ραγίζει. Το μαύρο, ανθυγιεινές χρώμα του καλαθιού αποκαλύπτει θανατηφόρα ευρήματα. Τα μύδια είναι μολυσμένα. Το ίδιο συμβαίνει με τον επόμενο πάσσαλο και τον επόμενο. Πρόκειται για την απώλεια εισοδήματος μιας χρονιάς για τον Κώστα.

Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τον πολύπλοκο κόσμο της διαχείρισης διασυνοριακών υδάτινων πόρων και να προτείνουμε πιθανές λύσεις. Αλλά είναι επίσης σημαντικό να έχουμε ηγεσίες που ασκούν τεχνικές υδρο-διπλωματίας για την επίτευξη των αναγκαίων στόχων.

Φανταστείτε μία καυτή καλοκαιρινή ημέρα στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 2021. Ο Κώστας, ιδιοκτήτης μιας από τα μεγαλύτερες καλλιέργειες μυδιών στον Θερμαϊκό Κόλπο, πηδάει από μια μικρή ξύλινη γέφυρα μέσα σε μία βάρκα προκειμένου να πάει στις πλησιέστερες φωλιές των μυδιών. Τα καλάθια θα πρέπει να είναι τώρα έτοιμα για συγκομιδή. Αλλά καθώς πλησιάζει τον πρώτο πάσσαλο, η καρδιά του ραγίζει. Το μαύρο, ανθυγιεινές χρώμα του καλαθιού αποκαλύπτει θανατηφόρα ευρήματα. Τα μύδια είναι μολυσμένα. Το ίδιο συμβαίνει με τον επόμενο πάσσαλο και τον επόμενο. Πρόκειται για την απώλεια εισοδήματος μιας χρονιάς για τον Κώστα. Ωστόσο, δεν συνέβη μόνο σε αυτόν. Την ίδια ημέρα, ο φίλος μας ανακαλύπτει ότι οι υπόλοιπες μυδοκαλλιέργειες στην περιοχή - 1000 οικογενειών- έχουν καταστραφεί και ότι κι' αυτοί έχουν χάσει τα προς του ζην. Μόλις 36 ώρες νωρίτερα, ένας εργαζόμενος σε εργοστάσιο χημικών όχι πολύ μακριά από το Βέλες της ΠΓΔΜ, είχε ανοίξει την κάνουλα - σωλήνα σε λάθος στιγμή και εκατομμύρια λίτρα δηλητηριωδών χημικών ουσιών χύθηκαν στον Αξιό / Βαρδάρη Ποταμό προκαλώντας τελικά την καταστροφή στον Θερμαϊκό Κόλπο.

Η παραγωγή μυδιών μπορεί να μην είναι η πιο κρίσιμη βιομηχανία της ελληνικής οικονομίας, ωστόσο αποτελεί απτό παράδειγμα για το πόσο ευάλωτη είναι η Ελλάδα ως παρόχθια χώρα στο πλαίσιο των διασυνοριακών υδάτινων πόρων. Μάλιστα όχι λιγότερο από το 25% του πόσιμου νερού της Ελλάδας προέρχεται από άλλα κράτη. Οι Ποταμοί του Αξιού, του Νέστου, του Αλιάκμονα του Στρυμόνα και φυσικά του Έβρου αποτελούν τις πιο σημαντικές λεκάνες υδάτων. Σε όλες τις περιπτώσεις, η Ελλάδα βρίσκεται στην κάθοδο της πορείας ροής υδάτων από την ΠΓΔΜ και την Βουλγαρία, ενώ ο Έβρος διαμορφώνει φυσικά σύνορα με την Τουρκία. Ωστόσο, οι διμερείς συμφωνίες και οι διακηρύξεις που βρίσκονται σε ισχύ μεταξύ της Ελλάδας και των άλλων παρόχθιων χωρών δεν εφαρμόζονται αποτελεσματικά με τρόπο που θα μπορούσε να εμποδίσει το υποθετικό αλλά πραγματικό σενάριο που περιγράψαμε νωρίτερα.

Η εξάρτηση της Ελλάδας σε διασυνοριακές πηγές υδάτων είναι σύνηθες φαινόμενο ανά τον κόσμο. Υπάρχουν σχεδόν 280 λεκάνες απορροής ποταμών και περίπου 300 υδροφορείς ορίζοντες τις οποίες μοιράζονται τουλάχιστον δύο χώρες. Αν και υπάρχουν συμφωνίες συνεργασίας για πολλές από τις λεκάνες νερού, οι σχέσεις μεταξύ των παρόχθιων χωρών συνεχίζουν να είναι ένα ευαίσθητο και ενδεχομένως εύφλεκτο θέμα. Ένα σημείο έντασης που παρακολουθούμε με κάποια ανησυχία αφορά τη λεκάνη του Νείλου Ποταμού και συγκεκριμένα τις σχέσεις μεταξύ Αιθιοπίας και της Αιγύπτου στο πλαίσιο του Μεγάλου Φράγματος Αναγέννησης της Αιθιοπίας (Grand Ethiopian Renaissance Dam). Η πρώτη φάση αυτού του τεράστιου φράγματος είναι έτοιμη να τεθεί σε λειτουργία. Όμως στα μάτια της Αιγύπτου αποτελεί απειλή για την κρίσιμη ροή των υδάτων του Νείλου στη χώρα.

Η διαχείριση αυτών των υδάτινων πόρων αποτελεί πρόκληση διότι κυριαρχούν τα συγκρουόμενα συμφέροντα των χρηστών. Όμως ταυτόχρονα οι χρήστες εξαρτώνται πολύ ο ένας από τον άλλον. Επιπρόσθετα, οι κοινές πηγές νερού αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των συνολικών πολιτικών σχέσεων μεταξύ των παρόχθιων χωρών. Ως εκ τούτου, μπορούν να προκαλέσουν τριβές ή να παίξουν εποικοδομητικό ρόλο στις σχέσεις τους. Η Λεκάνη του Έβρου την οποία μοιράζονται η Ελλάδα, η Βουλγαρία και η Τουρκία, αποτελεί καλό παράδειγμα αυτής της σύνθετης πραγματικότητας. H Οδηγία Διαχείρισης Υδάτων (EU Water Directive) της Ε.Ε. παρέχει ένα πλαίσιο για τις σχέσεις Ελλάδας και Βουλγαρίας, αλλά ελάχιστη βοήθεια αναφορικά με τις σχέσεις αυτών των δύο χωρών με την Τουρκία. Ο εικοστός πρώτος αιώνας έχει επιφέρει επιπρόσθετες πιέσεις στους υφιστάμενους υδάτινους πόρους. Αυτό οφείλεται στην αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού, την κλιματική αλλαγή και την αυξανόμενη ζήτηση για νερό για την οικονομική ανάπτυξη. Μάλιστα, κοιτώντας προς το μέλλον, τίθεται το ερώτημα σχετικά με το εάν θα βιώσουμε έναν πόλεμο για το νερό σε αυτόν τον αιώνα.

Στα μέσα της δεκαετίας του '90, όταν υπηρετούσα ως υψηλόβαθμος διπλωμάτης στο Υπουργείο Εξωτερικών του Ισραήλ, τέθηκα επικεφαλής της Ισραηλινής αποστολής στι διαπραγματεύσεις των χωρών της περιοχής για τους υδάτινους πόρους. Στη δική μας πτυχή της διαπραγμάτευσης συγκεντρώθηκε μία ξεχωριστή ομάδα ανθρώπων από το Ισραήλ, την Παλαιστίνη, την Ιορδανία, τις χώρες του Κόλπου και τις χώρες της Βόρειας Αφρικής με Αμερικανούς και Ευρωπαίους ως μεσολαβητές. Εκείνη την εποχή πολλοί από τους συναδέλφους μου ήταν ειδικοί- μηχανικοί, υδρολόγοι, ή γνώστες της υδρο-οικονομίας. Επειδή ήμουν επαγγελματίας διπλωμάτης με έβλεπαν με κάποια καχυποψία και τέθηκε το ερώτημα σχετικά με τι μπορούσα να προσφέρω εγώ στις συζητήσεις.

Όμως την απάντηση έδωσε η ίδια η διαδικασία. Για πρώτη φορά στη Μέση Ανατολή, δημιουργήσαμε μια πρακτική προσέγγιση στα θέματα των υδάτινων πόρων με σκοπό την προώθηση της συνεργασίας γι' αυτό το κοινό αγαθό. Κατανοήσαμε ότι εάν κάναμε διαπραγματεύσεις για την κατανομή και τον έλεγχο της περιορισμένης ποσότητας νερού, θα είχαμε περιορισμένες επιλογές που θα επιβάλλονταν από την ποσότητα των υδάτων σε συγκεκριμένες πηγές. Όμως ανακαλύψαμε ότι όταν διευρύναμε τις διαπραγματεύσεις ώστε να βρούμε τρόπους συνεργασίας σε σχέση με την χρήση και τα οικονομικά οφέλη του νερού, μπορούσε να δεκαπλασιαστεί η προστιθέμενη αξία για την εξυπηρέτηση αναγκών.

Επομένως προσδιορίσαμε πρώτα τους στόχους, την έκταση και το εύρος των διαπραγματεύσεων. Έπειτα, χρησιμοποιήσαμε σειρά τεχνικών για την οικοδόμηση της εμπιστοσύνης όπως την διεξαγωγή διαπραγματεύσεων από εμπλεκόμενα μέρη με πολλαπλά συμφέροντα, κοινές διερευνητικές αποστολές, και ένα συναινετικό μοντέλο λήψης αποφάσεων. Στην πραγματικότητα εκμεταλλευόμασταν την εμπειρία της ανθρωπότητας μέσα από χιλιάδες χρόνια διπλωματίας, όπου εξασφαλίζαμε τα συμφέροντα μας όχι μονομερώς ή μέσω της βίας αλλά σεβόμενοι τα συμφέροντα όλων των εμπλεκόμενων μερών. Με λίγα λόγια, εξασκούσαμε την «Υδρο-Διπλωματία». Σήμερα ο όρος «υδρο-διπλωματία» είναι διαδεδομένος και έχει πάρει την φυσική θέση του στον κόσμο της διαχείρισης των διασυνοριακών υδάτινων πόρων. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στο τελευταίο δημοσίευμα του διακεκριμένου Ινστιτούτου Adelphi του Βερολίνου με τίτλο: «Η άνοδος της Υδρο-Διπλωματίας.»

Για την εξάσκηση της «υδρο-διπλωματίας» χρειάζονται «υδρο-διπλωμάτες». Αυτοί δεν χρειάζεται να είναι αναγκαστικά επαγγελματίες διπλωμάτες (αν και καλό είναι να έχουν ανάλογα προσόντα και εμπειρίες) - καθώς πρόκειται για επάγγελμα που αφορά πολλές επιστήμες. Μάλιστα, οι άνθρωποι αυτοί μπορεί να έχουν διαφορετικό υπόβαθρο με την προϋπόθεση ότι επιθυμούν να εξασκήσουν την «υδρο-διπλωματία». Οι «υδρο-διπλωμάτες» πρέπει να έχουν την ικανότητα να εξετάζουν διάφορα στοιχεία, όπως την υδρολογία των πηγών νερού, την κοινωνικό - οικονομική κατάσταση των Κοινοτήτων που ζουν δίπλα στις λεκάνες νερού, τα πολιτικά συμφέροντα των εμπλεκόμενων κρατών, τόσο στις δικές τους όσο και στις παρόχθιες χώρες και έπειτα να διαμορφώνουν διάφορες πολιτικές και στρατηγικές. Ο καλός υδρο-διπλωμάτης θα πρέπει επίσης να τελειοποιήσει τεχνικές διαπραγμάτευσης, όπως την διαπραγμάτευση ισχύος, την θεωρία των παιγνίων και την ικανότητα να προβάλλει επιχειρήματα με σοφό τρόπο για την επίτευξη συμφωνίας και συνεργασίας. Η «τέχνη της υδρο-διπλωματίας» προϋποθέτει εκείνο τον απροσδιόριστο συνδυασμό γοητείας, ενδιαφέροντος για το θέμα, πίστης στην αποστολή και δημιουργικής σκέψης και δράσης.

Ξεκινήσαμε γράφοντας για ένα κακό σενάριο σε σχέση με τους κοινούς υδάτινους πόρους της Ελλάδας και της ΠΓΔΜ. Εάν τεθεί σε εφαρμογή το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης το οποίο επεξεργάζονται εδώ και δέκα χρόνια η Ελλάδα και η ΠΓΔΜ, η μόλυνση μπορεί να περιοριστεί αρκετά. Καταλάβαμε γιατί οι προκλήσεις στην υδρο-διπλωματία που αντιμετωπίζει η Ελλάδα στον Έβρο είναι τόσο πολύπλοκες. Στην αρχή του 21ου αιώνα δεν διαφαίνεται κάποια τριμερής συμφωνία μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας και Τουρκίας στον ορίζοντα.

Η υδρο-διπλωματία της Ελλάδας μπορεί να αποτελέσει και παράδειγμα και για την Κύπρο. Σε όλη την περιοχή η διπλωματία του νερού μπορεί να συμβάλει σε λύσεις σε θέματα που αφορούν τους υδάτινους πόρους. Επιπρόσθετα, μπορεί να έχει θετική επίδραση στη δημιουργία εποικοδομητικών και βελτιωμένων σχέσεων μεταξύ της Ελλάδας και των άλλων κρατών.

*Το Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ) του Παντείου Πανεπιστημίου θα φιλοξενήσει εντατικά σεμινάρια τον Φεβρουάριο με θέμα την «Υδρο-διπλωματία στον 21ο αιώνα» με τον επίτιμο Πρέσβη Ram Aviram, ο οποίος διαθέτει περισσότερα από 30 χρόνια εμπειρίας πρακτικής, έρευνας, και ακαδημαϊκής εργασίας στον τομέα της υδρο-διπλωματίας.

Δημοφιλή