Οι τελευταίες δημοσκοπήσεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας φέρνουν το ΝΑΙ στο βρετανικό δημοψήφισμα να προηγείται και φαίνεται ότι οι Βρετανοί έχουν την πρόθεση να αποχωρήσουν από την οικογένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής Ε.Ε.).
Σε σημαντικά σημεία της πορείας της Ε.Ε. οι πολίτες των κρατών μελών στέλνουν το δικό τους μήνυμα στους αξιωματούχους των Βρυξελλών.
Κάνοντας μία σύντομη αναδρομή στο πρόσφατο παρελθόν, στη Γαλλία, το 2005, οι πολίτες αρνήθηκαν την επικύρωση του Ευρωπαϊκού Συντάγματος σε ποσοστό 54,68%. Σε αντίστοιχο δημοψήφισμα στην Ολλανδία το 2006,, οι πολίτες τάχθηκαν επίσης κατά σε ποσοστό 61,7%. Με τα δύο αυτά δημοψηφίσματα τέθηκε οριστικό τέλος στην προσπάθεια θέσπισης του Ευρωπαϊκού Συντάγματος.
Το Ευρωβαρόμετρο, η υπηρεσία ερευνών και αναλύσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πραγματοποίησε το 2014 μία ειδική αναφορά (Special Eurobarometer 415) με τίτλο "Europeans in 2014". Στην εν λόγω δημοσκόπηση μπορούμε να αντλήσουμε σημαντικά στοιχεία αναφορικά με την εικόνα που έχουν σχηματίσει οι πολίτες της Ε.Ε. ως προς την λειτουργία της.
Το παρακάτω διάγραμμα απεικονίζει την εμπιστοσύνη που δείχνουν διαχρονικά οι πολίτες της Ε.Ε. στην ίδια την Ε.Ε.,τους θεσμούς και τα όργανά της όπως λ.χ. την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Η εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς της Ε.Ε. βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο από το 2006 (*). Αντίστοιχα η εμπιστοσύνη στην ίδια την Ε.Ε. είναι επίσης στο χαμηλότερο, σχεδόν, ποσοστό (32%).
Σε επόμενο ερώτημα σχετικά με την εικόνα των ευρωπαίων πολιτών για την Ε.Ε. (θετική, ουδέτερη, αρνητική, ΔΞ/ΔΑ) παρατηρείται ότι την περίοδο μεταξύ φθινοπώρου 2012 - άνοιξη 2013, η θετική γνώμη των πολιτών έχει φτάσει στο χαμηλότερο ποσοστό (30%) ενώ η αρνητική το ζενίθ (29%). Στο διάστημα μέχρι την άνοιξη του 2016 υπάρχει μία οριακή αύξηση της θετικής γνώμης (33%) και αντίστοιχη μείωση της αρνητικής (26%). Η ουδέτερη γνώμη κυριαρχεί σταθερά από το φθινόπωρο του 2011.
Στις ερωτήσεις που η Ε.Ε. έρχεται σε σύγκριση με το σύγχρονο δημοκρατικό τρόπο λειτουργίας παρατηρείται το φαινόμενο ότι οι απαντήσεις των πολιτών είναι ακόμα πιο ηχηρές. Συγκεκριμένα, το 58% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η γνώμη των ευρωπαίων πολιτών δεν λαμβάνεται υπόψη στα πλαίσια λειτουργίας της Ε.Ε. Το ποσοστό αυτό, παρότι έχει μειωθεί από το 68% που βρισκόταν το 2002, παραμένει σε πολύ υψηλό επίπεδο. Αντίστοιχα, το ποσοστό των πολιτών που θεωρούν ότι η γνώμη τους βρίσκει αντίκρισμα βρίσκεται το 2014 στο 37% και έχει αυξηθεί σημαντικά συγκριτικά με το 21% του 2002. Η υπεροχή όμως της αρνητικής γνώμης των πολιτών είναι ξεκάθαρη και διαχρονική, καθώς σε καμία χρονική περίοδο δεν επήλθε ισορροπία μεταξύ των δύο αυτών θέσεων.
Στην επόμενη ερώτηση οι πολίτες ερωτώνται σχετικά με το βαθμό ικανοποίησής του από την λειτουργία της δημοκρατίας στην Ε.Ε. Από την άνοιξη του 2012 έως την άνοιξη του 2014 το ποσοστό των «μη ικανοποιημένων» είναι μεγαλύτερο ή ίσο με αυτό των «ικανοποιημένων». Όπως απεικονίζεται και στο σχετικό διάγραμμα παρακάτω, μέχρι την άνοιξη του 2012 οι πολίτες ήταν ικανοποιημένοι από την λειτουργία της Ε.Ε. Σε ένα ιδιαιτέρως σημαντικό ποσοστό και συγκεκριμένα,άνω του 13% κατά μ.ο., οι πολίτες απαντούν στην ίδια ερώτηση με «δεν ξέρω».
Πόσο άδικο ή δίκιο έχουν οι πολίτες;
Είναι παράδοξο να χρησιμοποιείται στις ερωτήσεις η λέξη «δημοκρατία» για ένα πολιτικό σύστημα που δεν είναι καν αντιπροσωπευτικό. Η Συνθήκη για την Ε.Ε. αναφέρει ότι «η λειτουργία της Ένωσης θεμελιώνεται στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία». Το μείζον θέμα, ωστόσο, που προκύπτει από την «αντιπροσώπευση» στο ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα είναι ότι αυτή υφίσταται μόνο ως προς την εκλογή ή επιλογή των εθνικών συμμετεχόντων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Στο εκτελεστικό όργανο της Ε.Ε., ήτοι την Επιτροπή, τα μέλη της δεν εκλέγονται άμεσα ή έμμεσα από τους πολίτες. Παράλληλα, στο Συμβούλιο οι πολίτες θεωρείται ότι εκπροσωπούνται έμμεσα από τους εκλεγμένους αρχηγούς των κρατών μελών. Η συμμετοχή, επομένως, των πολιτών περιορίζεται απόλυτα στην νομιμοποίηση ορισμένων συμμετεχόντων στο δαιδαλώδες ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα. Παρασάγγας απέχει επομένως αυτό το σύστημα από την αντιπροσώπευση.
Κατά πόσο η κοινωνία, οι πολίτες δηλαδή, αποφασίζει για το ποιο είναι το συμφέρον της; Είναι το συμφέρον των πολιτών της Ε.Ε. η πυξίδα της εφαρμοσθείσας πολιτικής της Ένωσης; Πόσο συχνά βουλεύεται η κοινωνία για μείζονα θέματα της Ε.Ε.;
Στην πολιτική λειτουργία της Ε.Ε. είναι αισθητή η πλήρης αποξένωση της κοινωνίας. Όχι μόνο δεν συμμετέχουν οι πολίτες στη λειτουργία των οργάνων της Ε.Ε., αλλά δεν χρησιμοποιούνται αποτελεσματικά εργαλεία, τα οποία θα μπορούσαν να αμβλύνουν την υφιστάμενη κατάσταση. Ένα χρήσιμο παράδειγμα είναι οι δημοσκοπήσεις και η αξιοποίησή τους καθώς και οι δημόσιες διαβουλεύσεις με τους πολίτες. Ακόμα και οι δημοσκοπήσεις που χρησιμοποιήθηκαν ανωτέρω είναι μόνο στα αγγλικά και στα γαλλικά καθιστώντας αδύνατή στην ουσία την πρόσβαση σε όλους της πολίτες της Ε.Ε. να γνωρίσουν τα δημοσκοπικά ευρήματα. Η γλώσσα παραμένει ακόμα ένας σημαντικός περιοριστικός παράγοντας στην προσβασιμότητα των πολιτών στα δημόσια έγγραφα της Ε.Ε.
Κατά την διάρκεια της οικονομικής κρίσης, η Ε.Ε. κλήθηκε να λάβει σημαντικές αποφάσεις που είχαν άμεσο αντίκτυπο στην ζωή των πολιτών. Η απουσία της κοινωνίας από τις αποφάσεις αυτές και η ταυτόχρονη βίωση έντονα αρνητικών συνεπειών ενδυνάμωσε στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη μία «αντι-ευρωπαϊκή» τάση, παραμερίζοντας το σκοπό και το ενδιαφέρον για ενωσιακό κεκτημένο. Το προσφυγικό ζήτημα ενεργοποίησε τα εθνικά αντανακλαστικά πολιτών με αποτέλεσμα πολλές χώρες να επιζητούν ένα όριο ως προς την παρεμβατικότητα της Ένωσης σε εθνικά ζητήματα ή σε θέματα που άπτονται της εθνικής πολιτικής. Ο ίδιος ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν Κλοντ Γιούνκερ δήλωσε πρόσφατα ότι «...νομίζω ότι ένας από τους λόγους για τους οποίους οι Ευρωπαίοι πολίτες αποστασιοποιούνται από το όραμα της Ευρώπης μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός ότι παρεμβαίνουμε σε πάρα πολλούς τομείς της προσωπικής τους ζωής...».
Στην σημερινή κατάσταση, το πολιτικό σύστημα της Ε.Ε. απαρτίζεται από την ομάδα των τεχνοκρατών, τις διάφορες ομάδες συμφερόντων (lobby), τη βούληση των διεθνών αγορών και τελευταία, ασθμαίνοντας ακολουθεί η κοινωνία. Ακόμα και οι κυβερνήσεις είναι έρμαια της οικονομίας και των ομάδων συμφερόντων έχοντας απολέσει την αποκλειστική κυριαρχική αρμοδιότητα άσκησης της εθνικής πολιτικής όχι μόνο στο εξωτερικό της χώρας αλλά και στο εσωτερικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ελλάδα, μία ευρωπαική χώρα, η οποία έχει απεμπολήσει κάθε έννοια κυριαρχίας στην χάραξη της εθνικής πολιτικής της στο βωμό του ενωσιακού κεκτημένου. Παράλληλα, στην Φιλανδία οι πολίτες συγκέντρωσαν 53.000 υπογραφές και η Βουλή κλήθηκε να συζητήσει το ενδεχόμενο αποχώρησης από την Ευρωζώνη. Παρόλο που η συγκέντρωση των υπογραφών δεν είναι δεσμευτική ως προς την απόφαση της Κυβέρνησης, εντούτοις, παρουσιάζει σε μία ακόμα χώρα, την απογοήτευση των πολιτών για την ακολουθούμενη οικονομική πολιτική που κατευθύνεται από την Ε.Ε..
Η επιδίωξη των πολιτών για καλύτερες και περισσότερες προϋποθέσεις αντιπροσώπευσής τους είναι το μήνυμα που πρέπει να φτάσει στα κέντρα εξουσίας. Το σημερινό σύστημα δεν είναι δημοκρατικό, δεν είναι αντιπροσωπευτικό. Πρέπει οι κοινωνίες να επιδιώξουν την συμμετοχή τους στην πολιτική διαδικασία με συγκεκριμένα πολιτικά μέτρα και αποφάσεις. Η Ε.Ε. βρίσκεται σε δυσμενέστερη θέση από τις εθνικές κυβερνήσεις καθώς η «δυσανεξία» των πολιτών στις αποφάσεις της είναι εντονότερη από αυτές των εθνικών κυβερνήσεων και ως εκ τούτου, η ανάγκη για σημαντικές πρωτοβουλίες θεωρείται άμεση και αναγκαία.
(*) Διαθέσιμα στοιχεία υπάρχουν από το 2006 και έπειτα.