Ιστορικά, η θρησκεία και η ψυχική υγεία είχαν μια σχέση δύσκολη. Και αυτή η δυσκολία αφορούσε και τις δύο πλευρές. Αρχικά, τα άτομα με ψυχικές διαταραχές είχαν υποστεί στιγματισμό και διώξεις στις θρησκευτικές κοινότητες και παράλληλα οι ειδικοί ψυχικής υγείας έτειναν, κατά κύριο λόγο, στην παραγνώριση ή στην άρνηση του θρησκευτικού βιώματος το οποίο συχνά θεωρούσαν παρωχημένο, ή και παθολογικό.
Αλλά κάτι έχει αρχίσει να αλλάζει στη κατανόηση του ρόλου που παίζει η θρησκεία και πνευματικότητα στη ψυχική υγεία. Όπως αναφέρει η ψυχολόγος Ελένη Ταρναρά (MSc, MBPsS) στην HuffPost Greece, τις τελευταίες δεκαετίες, υπάρχει ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός δημοσιεύσεων που αφορούν στη σχέση θρησκευτικότητας και ψυχικής υγείας με ενδιαφέροντα αποτελέσματα τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε κλινικό επίπεδο.
Πριν γίνει οποιαδήποτε ανάλυση πάνω στο ζήτημα, η Ελένη Ταρναρά, τονίζει ότι είναι σημαντικό να συμφωνήσουμε στο γεγονός ότι η αναζήτηση υπαρξιακού νοήματος αποτελεί καθολικό και πανανθρώπινο φαινόμενο που παραδοσιακά εκφράζεται μέσα από τις επίσημες θρησκείες ή την προσωπική υπερβατικότητα (πνευματικότητα).
Ταυτόχρονα, για να κατανοήσουμε πως η πίστη έχει αντίκτυπο στο ψυχολογικό γίγνεσθαι, χρειάζεται να ορίσουμε τι σημαίνει θρησκεία, τι θρησκευτικότητα και τι πνευματικότητα, ανεξάρτητα από την πληθώρα των θρησκειών που εκφράζουν τις διδαχές τους με διαφορετικό τρόπο.
Στη διεθνή βιβλιογραφία κάποιοι λειτουργικοί ορισμοί είναι των Argyle και Beit-Hallahmi σύμφωνα με τους οποίους η θρησκεία είναι ένα σύστημα πίστης στη θεία ή υπερφυσική δύναμη και ένα σύστημα πρακτικών λατρείας ή άλλων τελετουργιών που απευθύνονται στη δύναμη αυτήν. Θρησκευτικότητα από την άλλη, ονομάζουμε το βαθμό εμπλοκής και την προσωπική σημασία που αποδίδει το άτομο σε ένα τέτοιο σύστημα. Ενώ, πνευματικότητα είναι η προσωπική αναζήτηση απαντήσεων σε θεμελιώδη ερωτήματα για τη ζωή, το νόημα και τη σχέση με το ιερό ή υπερβατικό, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη θρησκευτικών τελετουργιών.
Σε μία Έρευνα Καταγραφής Θρησκευτικού Τοπίου, στην Αμερική το 2005, προέκυψαν τα εξής ποσοστά από ένα δείγμα 35.000 ερωτηθέντων:
•68% πιστεύουν σε Άγγελους και Δαίμονες
•59% πιστεύουν στην ύπαρξη της Κολάσεως
•58% προσεύχονται καθημερινά
•57% βρίσκουν σημαντικό να πιστεύεις στο Θεό για να μπορείς να ζεις ηθικά και να έχεις αρχές
Από τα παραπάνω ποσοστά μπορεί να κατανοήσει κανείς το πως η θρησκεία υπεισέρχεται στο βασικό σύστημα πεποιθήσεων των ατόμων.
Πώς η θρησκεία μπορεί να ωφελεί τη ψυχική υγεία
Ένας σημαντικός αριθμός ερευνών έχει ασχοληθεί με τις διαστάσεις της θρησκείας στις επιπτώσεις και τα συμπτώματα της κατάθλιψης, της αυτοκτονικότητας, των αγχωδών διαταραχών, της σχιζοφρένειας και άλλων ψυχωτικών εκφράσεων. Σε αυτές τις έρευνες, έχει καταδειχθεί ότι η θρησκεία και η αφοσίωση σε αυτή, δρα προστατευτικά για το άτομο. Τα ιερά κείμενα κάθε θρησκείας περιέχουν μοντέλα αντιμετώπισης της κατάθλιψης, του άγχους και της απελπισίας που μπορεί να εμπνεύσουν το θρησκευόμενο και πραγματεύονται θέματα νοήματος, μοναξιάς, ενοχής, θνητότητας κ.ά., τα οποία ενδέχεται να αποδειχθούν εξαιρετικά αποδοτικά στην παροχή ανακούφισης και παρηγοριάς, και στην ανάπτυξη αυτοεκτίμησης και ελπίδας.
Θρησκεία και Εγκέφαλος
Νευροαπεικονιστικές έρευνες στον ανθρώπινο εγκέφαλο εξηγούν επαρκώς αυτή τη σύνδεση ανάμεσα στη θρησκεία και τα οφέλη που μπορεί να έχει στη ψυχική υγεία. Η προσευχή, φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο στη πλαστικότητα των περιοχών του εγκεφάλου (προμετωπιαίος λοβός) που σχετίζονται με τη ρύθμιση των συναισθηματικών αντιδράσεων. Η προσοχή και η ενσυνειδητότητα που απαιτεί η προσευχή, ενδυναμώνει τις προαναφερθείσες περιοχές και μειώνει τα επίπεδα έντονης και απότομης αντιδραστικότητας σε στρεσογόνα ερεθίσματα. Ο νευρολόγος Newberg (2010) χαρακτηριστικά αναφέρει, ότι η ενδυνάμωση αυτών των περιοχών του εγκεφάλου, μπορεί να οδηγήσει σε “πιο ήπιες, πιο ήρεμες αντιδράσεις σε στρεσογόνες καταστάσεις”.
Είναι επίσης πιθανό, οι διδασκαλίες και οι αρχές που πραγματεύονται οι θρησκείες, όπως η συγχώρεση, η αγάπη και η έγνοια προς τον άλλον, να έχουν ενσωματωθεί στις ενστικτώδεις αντιδράσεις των θρησκευόμενων καθώς οι νευρωνικοί οδοί που συνδέονται με αυτές τις αντιδράσεις, να χρησιμοποιούνται πολύ συχνά, με αποτέλεσμα να είναι πιο δυνατοί σε σχέση με άλλες οδούς.
Κάποιες θρησκείες επίσης, προτρέπουν τους πιστούς τους να μένουν μακριά από καταχρήσεις, όπως το αλκοόλ, τον τζόγο και την υπερφαγία. Το να μην υιοθετεί κάποιος τέτοιου είδους συνήθειες, μπορεί επίσης να είναι ένα σημαντικό στοιχείο μιας πιο υγιούς αντιμετώπισης της ζωής.
Πώς η θρησκεία μπορεί να βλάψει τη ψυχική υγεία
Παρόλα τα παραπάνω, η θρησκεία δεν έχει πάντα θετικό αντίκτυπο στη ψυχική υγεία των θρησκευόμενων. Είναι γεγονός ότι δεν είναι υγιείς όλες οι εκφάνσεις της θρησκευτικότητας. Ιδιαίτερα εκείνες που απαιτούν ολοκληρωτική απεμπόληση της ορθολογικότητας και καθαγιάζουν το μίσος, την επιθετικότητα και την προκατάληψη, προωθούν υπερβολική εξάρτηση ή καταστάσεις αβουλίας, ετεροκαθορισμού ή διασχιστικότητας, δικαιώνουν την επικριτικότητα και την έλλειψη διάκρισης, απορρίπτουν τη σωματική υπόσταση με ακραία ασκητικότητα ή καλλιεργούν καταναγκαστικό τρόπο σκέψης εστιάζοντας στην αμαρτία και στην ενοχή.
Ένας τέτοιος τρόπος σκέψης, μπορεί αντίστοιχα να ενδυναμώνει περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με αρνητικά συναισθήματα, να εκλύει με ευκολία ορμόνες του στρες, και να εγκλωβίζει το άτομο σε ένα απόλυτο και μονολιθικό τρόπο δράσης.
Επιπροσθέτως, ο Newberg αναφέρει ότι αν μια θρησκεία βλέπει μια κατάσταση –όπως μια εθιστική συμπεριφορά- σαν μια τιμωρία από το Θεό, αποκλείει το άτομο από αναζήτηση θεραπευτικής βοήθειας.
Αξίζει να αναφερθεί πως υπάρχουν έρευνες που δείχνουν πως όταν οι θρησκευόμενοι διακατέχονται από ένα αίσθημα εγκατάλειψης από το Θεό τους, ή ακόμα και αμφισβήτησης της αγάπης του για εκείνους, εμφανίζουν συχνότερα συναισθηματικές διαταραχές και σε κάποιες αναφορές αυξημένο κίνδυνο πρόωρου θανάτου.
Φαίνεται ότι η σχέση της θρησκείας και της ψυχικής υγείας ήταν και παραμένει δύσκολη. Πολλοί είναι εκείνοι που μέσα από την θρησκεία έχουν καταφέρει να βρουν γαλήνη και ηρεμία, ενώ άλλοι έχουν βρεθεί δέσμιοι προκαταλήψεων και ιδεαναγκασμών. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω δεδομένα, λοιπόν, αξίζει να τονιστεί το γεγονός ότι δεν είναι τόσο η ίδια η θρησκεία που μπορεί να βλάψει ή να ωφελήσει κάποιον, αλλά η ερμηνεία που δίνει το κάθε άτομο σε αυτήν.