Παρά το γεγονός ότι η Άγκυρα και ο νεοεκλεγής ηγέτης του κατοχικού καθεστώτος Ερσίν Τατάρ επιθυμούν να διαφοροποιήσουν τη βάση των συνομιλιών, οι τουρκικοί στρατηγικοί στόχοι για ηγεμονία στην Ανατολική Μεσόγειο καθώς και έλεγχο ολόκληρης της Κύπρου παραμένουν αναλλοίωτοι. Προφανώς το τουρκικό αφήγημα ότι την ομοσπονδία ενταφίασαν οι Ελληνοκύπριοι δεν ευσταθεί. Ούτως ή άλλως, θεωρώ απομακρυσμένο το ενδεχόμενο να αποδεχθεί η Τουρκία μια διευθέτηση καθαρής διχοτόμησης.
Διαβάστε επίσης: Πικνίκ στα Βαρώσια: Ο Ερντογάν προκαλεί την Ιστορία
Η διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία όπως διαμορφώθηκε με το Σχέδιο Ανάν εξυπηρετούσε, μεταξύ άλλων, αυτούς τους τουρκικούς στόχους. Έτσι στο δημοψήφισμα στις 24 Απριλίου 2004 το 65% των Τουρκοκυπρίων και των εποίκων που ψήφισαν τάχθηκαν υπέρ του Σχεδίου Ανάν. Το γεγονός ότι 76% των Ελληνοκυπρίων τάχθηκαν εναντίον είναι ενδεικτικό ενός μη ισοζυγισμένου Σχεδίου.
Είναι καθοριστικής σημασίας να υπάρχει σωστή αντίληψη για όλα όσα έχουν συμβεί μετά το 1974. Μετά την ολοκλήρωση των επιχειρήσεων Αττίλας Ι και ΙΙ, την κατάληψη του 37% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας και την εθνοκάθαρση, διάφορα κέντρα αποφάσεων έπεισαν την ελληνοκυπριακή ηγεσία ότι η μόνη ρεαλιστική προσέγγιση για λύση του Κυπριακού ήταν η αποδοχή της ομοσπονδίας.
Αρχικά ενώ η πλειοψηφία των πολιτικών δυνάμεων αποδέχθηκε την αρχή της ομοσπονδίας, η συζήτηση περιστρέφετο γύρω από την πολυπεριφερειακή και τη διπεριφερειακή ομοσπονδία. Είχαν δοθεί υποσχέσεις στον Πρόεδρο Μακάριο ότι εάν η ελληνοκυπριακή πλευρά αποδεχόταν την αρχή της δικοινοτικής ομοσπονδίας και κατέθετε προτάσεις οι οποίες θα κάλυπταν και την εδαφική πτυχή, θα άνοιγε ο δρόμος για την οριστική διευθέτηση του Κυπριακού. Λίγο μετά τη συμφωνία υψηλού επιπέδου Μακαρίου-Ντενκτάς στις 12 Φεβρουαρίου 1977, ο Τάσσος Παπαδόπουλος ως διαπραγματευτής κατέθεσε τις προτάσεις της ελληνοκυπριακής πλευράς. Τις προσδοκίες για ανταπόδοση της τουρκικής πλευράς διέψευσε η άρνηση του Ντενκτάς και της Τουρκίας για μια διευθέτηση στη βάση της διπεριφερειακής δικοινοτικής ομοσπονδίας. Έτσι ο Μακάριος στην τελευταία του ομιλία στις 20 Ιουλίου 1977 εξέφρασε απογοήτευση και διακήρυξε την αναγκαιότητα ενός μακροχρόνιου αγώνα ο οποίος δεν ήταν επιλογή αλλά απότοκο του τουρκικού επεκτατισμού.
Η πραγματικότητα όμως είναι ότι μακροχρόνιος αγώνας δεν έγινε ποτέ. Υπενθυμίζεται ότι ο Σπύρος Κυπριανού, ο οποίος διαδέχθηκε τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, κατέληξε σε νέα συμφωνία υψηλού επιπέδου με τον Ραουφ Ντενκτάς στις 19 Μαΐου 1979. Παρά ταύτα καμιά πρόοδος δεν επιτεύχθηκε. Αντίθετα, ο Ντενκτάς μεθοδικά κατάφερε να διαφοροποιήσει σταδιακά τη βάση των συνομιλιών. Μεταξύ άλλων, ο όρος «διπεριφερειακή» αντικαταστάθηκε από τον όρο «διζωνική» ο οποίος τελικά περιλήφθηκε σε Ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (649) για πρώτη φορά στις 12 Μαρτίου του 1990.
Υπογραμμίζεται ότι ενώ ο όρος «διπεριφερειακή» υποδηλοί μόνο μια γεωγραφική έννοια ο όρος διζωνική δεν περιορίζεται σε αυτή.
Για πρώτη φορά επίσης περιλήφθηκε σε συμφωνία υψηλού επιπέδου ο όρος «διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία» στη συμφωνία Παπαδοπούλου-Ταλάτ στις 8 Ιουλίου 2006. Οι διαπραγματεύσεις που ακολούθησαν δεν απέδωσαν καθώς οι δύο πλευρές δεν κατέληξαν σε κοινή ερμηνεία των συμφωνηθέντων.
Με τη συμφωνία Χριστόφια-Ταλάτ στις 23 Μαΐου 2008 έγινε αποδεκτή για πρώτη φορά και η πρόνοια των «συνιστώντων κρατών». Η πρόνοια αυτή υιοθετήθηκε και στη Συμφωνία Αναστασιάδη-Έρογλου στις 11 Φεβρουαρίου, 2011. Όμως, παρά τη σταδιακή αλλά συνεχή μετατόπιση του διαπραγματευτικού πλαισίου προς τις τουρκικές θέσεις δεν κατέστη δυνατή μια διευθέτηση. Ενώ προβάλλεται η άποψη από μια μερίδα συμπατριωτών μας ότι το Σχέδιο Ανάν το 2004 και η πρωτοβουλία που κατέρρευσε στο Κρανς Μοντάνα το 2017 αποτέλεσαν χαμένες ευκαιρίες, προσωπικά θεωρώ λανθασμένη τη μη επανατοποθέτηση του Κυπριακού μετά την αποτυχία των δύο αυτών πρωτοβουλιών.
Στη σημερινή συγκυρία ο ΓΓ του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες ως διαμεσολαβητής αναμένεται ότι θα πάρει ίσες αποστάσεις από την αποκεντρωμένη διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία του Νίκου Αναστασιάδη και τη συνομοσπονδία των δύο κρατών του Ερσίν Τατάρ. Ούτως ή άλλως η απόσταση μεταξύ των δύο μοντέλων δεν είναι μεγάλη. Με το ίδιο σκεπτικό δεν υπάρχει μεγάλη απόσταση μεταξύ της έννοιας των συνιστώντων κρατών που εμπεριέχονται στις Συμφωνίες Χριστόφια-Ταλάτ και Αναστασιάδη-Έρογλου και της συνομοσπονδίας δύο ανεξάρτητων κρατών που προτείνουν σήμερα η Άγκυρα και ο Τατάρ. Άλλωστε ο όρος «συνιστών κράτος» εμπεριέχει και την έννοια του «συνιδρυτικού κράτους». Διαφορετικά θα ήταν τα δεδομένα εάν στις συμφωνίες υπήρχε ο όρος «συστατικές περιφέρειες».
Η ελληνοκυπριακή πλευρά θα πρέπει να προβληματισθεί για την επόμενη μέρα και να τολμήσει να καταθέσει νέες ιδέες οι οποίες αφ’ ενός θα είναι σε ομοσπονδιακά πλαίσια και αφ’ ετέρου θα διασφαλίζουν την Κυπριακή Δημοκρατία και τη συνέχειά της. Συγκεκριμένες εισηγήσεις προς αυτή την κατεύθυνση έχουν ήδη κατατεθεί. Επειδή τα δεδομένα είναι δύσκολα, η πλευρά μας θα πρέπει να πολιτευθεί με γνώση, πραγματισμό και χωρίς ψευδαισθήσεις.
* Ο Καθηγητής Ανδρέας Θεοφάνους είναι Πρόεδρος του Κυπριακού Κέντρου Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων καθώς και του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Διακυβέρνησης του Πανεπιστημίου Λευκωσίας.