Άκουσα πρόσφατα σε βίντεο μια ομιλία του άξιου Στέφανου Μάνου. Μιλάει για το άρθρο 16 του Συντάγματος που προτείνει ότι πρέπει να αλλάξει. Το βασικό του επιχείρημα είναι ότι μετά από πολλές δεκαετίες, προσπάθειες για να βελτιωθεί η παιδεία μας έχουν αποτύχει, άλλες λιγότερο, άλλες περισσότερο, Επομένως, πρέπει να αλλάξει το Συνταγματικό άρθρο. Συμφωνώ. Όμως...
Το ίδιο επιχείρημα ισχύει για ολόκληρο το Σύνταγμά μας. Ολόκληρη η πολιτική μας μετά από πολλές δεκαετίες, έχει αποτύχει. Επομένως, με αυτή τη λογική, χρειάζεται ριζική αλλαγή ολόκληρο το Σύνταγμα. Έχω επανειλημμένα τονίσει αυτή την ανάγκη. Αλλά, να επανέλθω στο άρθρο 16. Φυσικά, ο Σ. Μάνος, στα λίγα λεπτά της ομιλίας του δεν μπόρεσε να αναπτύξει ποιες αλλαγές πρέπει να επενεχθούν στο επίμαχο άρθρο. Το λέω, διότι οι αλλαγές που έχουν γίνει στο Σύνταγμά μας συνέβαλαν ως τώρα στην επιδείνωση μάλλον παρά στη βελτίωσή του. Αλλαγή σημαίνει βελτίωση, αλλά εξίσου μπορεί να σημαίνει και επιδείνωση.
Η όλη γενική συζήτηση και αντιπαράθεση πάνω στο άρθρο 16 περιστρέφεται κυρίως σε ένα μέρος του: ”...Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια...”. Και ”...Η ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση...”. Με αυτά τα σημεία, οι αντίθετες γνώμες μεταφέρονται πρακτικά στη λειτουργία είτε μόνον κρατικών ή και ιδιωτικών ΑΕΙ. Κι αυτό σημαίνει ”αριστερή” (υποτίθεται) ή ”δεξιά” τοποθέτηση. Η αριστερά θέλει τα πάντα κρατικά, η δεξιά θέλει τα πάντα ιδιωτικά. Επενδύονται τα επιχειρήματά τους με την κατηγορία ότι η δωρεάν παιδεία για όλους είναι λαϊκισμός, ενώ η ιδιωτική είναι αξιοκρατία. Η, αντιστρόφως, ότι η δωρεάν παιδεία είναι δημοκρατία, ενώ η ιδιωτική αριστοκρατία. Κάπως έτσι. Η συζήτηση εκτρέπεται από το στόχο της, που είναι η καλύτερη δυνατή παιδεία. Κι αυτός είναι κι από τις δυο μεριές ο χειρότερος δυνατός λαϊκισμός.
Προφανώς δεν έχω εγώ τη λύση. Ωστόσο, θα κάνω μερικές σκέψεις που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη σε κάθε συζήτηση. Η εκπαίδευση διαιρείται σε βαθμίδες από την κατώτερη ως την ανώτατη. Όμως η παιδεία του καθενός μας αρχίζει από τη γέννησή μας και τελειώνει με το θάνατό μας. ”Γηράσκω αεί διδασκόμενος”. Σ΄ αυτό το διάστημα υπάρχει η υποχρεωτική εκπαίδευση που το Σύνταγμά μας την ορίζει σε 9 το λιγότερο χρόνια. Είναι διεθνής απαίτηση και συμφωνώ. Επανειλημμένα όμως έχω τονίσει ότι η εθνική παιδεία του καθενός μας συνεχίζεται και με την, επίσης υποχρεωτική, θητεία μας στις αμυντικές δυνάμεις. Και δεν έχω ακούσει κανέναν να εκφράζει αντιρρήσεις σ΄ αυτά τα θέματα. Το σημαντικό διακύβευμα είναι, ωστόσο, στην ανώτατη παιδεία που έχει ιδιαιτερότητες.
Τα ΑΕΙ δεν διαφέρουν μόνο ποσοτικά από τη μέση εκπαίδευση προσφέροντας περισσότερες και πιο ειδικές γνώσεις στον εκπαιδευόμενο. Διαφέρουν και ποιοτικά: Δεν μεταδίδουν μόνο, αλλά και παράγουν, γνώσεις. Είναι υποχρεωμένα δηλαδή να κάνουν έρευνα. Η παραγωγή γνώσεων απαιτεί ανεξαρτησία από οποιονδήποτε παράγοντα πλην της γνώσης καθεαυτήν. Αλλιώς είναι προκατειλημμένη, πλύση εγκεφάλου δηλαδή μάλλον παρά παιδεία.
Ένα ιδιωτικό ερευνητικό ίδρυμα αναμενόμενο είναι να παράγει γνώση που προάγει τα συμφέροντα του ερευνητικού χρηματοδότη του. Η διεθνής βιβλιογραφία εμφανίζει σωρεία άρθρων που, με επιστημονική αληθοφάνεια, φθάνουν σε σφαλερά αποτελέσματα, που, τελικά είτε παρασύρουν επιζήμια τις διεθνείς αποφάσεις ή απαξιώνουν ολόκληρη την επιστήμη. Επομένως, η έρευνα πρέπει να είναι κρατική; Και πάλι υπάρχει πρόβλημα, ιδιαίτερα έντονο στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, αλλά όχι μόνο. Στην περίοδο της ναζιστικής Γερμανίας δεν ήταν δυνατό να γίνει εκεί έρευνα και να παρουσιαστούν αποτελέσματα που να ενισχύουν την άποψη πως το περιβάλλον διαμορφώνει τη συμπεριφορά μας. Αντιστρόφως, σε κράτη που προέκυψαν από επαναστάσεις, όπως η Γαλλία και, προπάντων, η ΕΣΣΔ, απαξίωναν την κληρονομικότητα προάγοντας την αντίληψη πως το περιβάλλον είναι ο αποφασιστικός παράγοντας για διαμόρφωση της συμπεριφοράς μας. Πάλι πλύση εγκεφάλου. Σε πόσα Τουρκικά ερευνητικά κέντρα γίνεται έρευνα που να προβάλλει την Ελληνική παράδοση του τόπου που κατέχουν σήμερα και τα δεινά που επέφεραν στους Έλληνες οι Τούρκοι αυτού του τόπου; Και, το ίδιο, σε πόσα Ελληνικά κέντρα ερευνάται η Τουρκική παράδοση που κατείχε τούτο τον τόπο για 4 αιώνες και τα δεινά που επιφέραμε στους Τούρκους, γεννημένους πάππου προς πάππου για πάνω από 10 αιώνες στην Ελλάδα; Μόνο σπάνιοι ανεξάρτητοι ερευνητές, όσο γίνεται περισσότερο αποσιωπόμενοι, παρουσιάζουν τέτοια στοιχεία, ενώ, όχι σπάνια, χαρακτηρίζονται ως προδότες. Το δίλημμα είναι επομένως όχι αν πρέπει να είναι κρατική ή ιδιωτική η ανώτατη παιδεία, αλλά πώς θα είναι ανεξάρτητη.
Εκτός από τα ΑΕΙ, υπάρχουν παντού και ανεξάρτητα ερευνητικά κέντρα. Αυτά διαφέρουν από τα ΑΕΙ κατά τούτο: Τα ΑΕΙ είναι υποχρεωμένα, τυπικά τουλάχιστον, να συνδέουν την έρευνα με την εκπαίδευση, την παραγωγή με τη διάδοση της γνώσης. Δεν είναι νοητή η απόρρητη έρευνα στα ΑΕΙ. Αντίθετα τίποτε δεν εμποδίζει τα ανεξάρτητα (κρατικά ή ιδιωτικά) ερευνητικά κέντρα να διεξάγουν απόρρητη έρευνα. Τα προϊόντα γνώσης των τελευταίων ανήκουν στο χρηματοδότη τους, ιδιώτη (π.χ. βιομηχανική έρευνα) ή το κράτος (π.χ. έρευνα σε αμυντικά θέματα)· των ΑΕΙ ανήκουν στην Επιστήμη, δηλαδή στην ανθρωπότητα ολόκληρη. Το μη απόρρητο της έρευνας στα ΑΕΙ εξασφαλίζεται μόνον με υποχρεωτική επιβολή διαφάνειας σε όλα τα στάδια της έρευνας από το σχεδιασμό της ως την παρουσίασή της, δημοσίευσή προφορική, γραπτή ή ηλεκτρονική.
Ένας άλλος τρόπος για να εξασφαλισθεί η ανεξαρτησία της ανώτατης παιδείας είναι το περίφημο ”άσυλο”. Παραβιάστηκε βάναυσα τον καιρό της δικτατορίας, ενώ εξελίχθηκε σε διάτρητο σύστημα που επιτρέπει την άνετη είσοδο κακοποιών στοιχείων που δεν προάγουν, αλλά εμποδίζουν, την ανεξάρτητη έρευνα, απαγορεύοντας όμως την είσοδο του κράτους στα ΑΕΙ. Τα ΑΕΙ διακινούν ιδέες. Στη φύση οι ιδέες διακινούνται στο νευρικό σύστημα. Κι αυτό προστατεύεται από εισβολείς αφενός με μηχανικά μέσα (π.χ. σκελετός) και αφετέρου με ένα στρατό από ειδικά κύτταρα φύλακες, τα νευρογλοιακά. Η είσοδος στα κοινά αμυντικά κύτταρα απαγορεύεται ρητά, εκτός αν έχει καταληφθεί το νευρικό σύστημα από εχθρικά κύτταρα, π.χ. μικρόβια. Η διαφορά είναι ότι τα κοινά αμυντικά κύτταρα (φαγοκύτταρα) ”τρώνε” το καθετί, ενώ τα νευρογλοιακά σέβονται απόλυτα το νευρικό ιστό. Ένα αποτελεσματικό ασφαλιστικό σώμα από άτομα που βρίσκονται κάτω από τον αποκλειστικό έλεγχο των ΑΕΙ (π.χ. πρυτανικό συμβούλιο) θα μπορούσε να επιτελέσει το δύσκολο έργο της ασφάλειας της γνώσης.
Τελικά, ναι στην αλλαγή του άρθρου 16, λαμβάνοντας όμως υπόψη τις παραπάνω παρατηρήσεις.