«.... Καιρός όμως να μιλήσουμε για το σήμερα, όπου χωρίς να το καταλάβω και χωρίς να το έχω συνειδητοποιήσει ως τώρα, βρέθηκα φορτωμένος με 93 χρόνια μιας θυελλώδους, θα τη χαρακτήριζα, ζωής. Εκείνο το συναίσθημα που κυριαρχεί τώρα μέσα μου είναι η μεγάλη περιέργεια. Η συγκίνηση αλλά και η λύτρωση…» Μίκης Θεοδωράκης.
Τέσσερις Έλληνες καλλιτέχνες με διεθνή πορεία, ο ηθοποιός Νίκος Καραθάνος, ο τραγουδιστής Βασίλης Παπακωνσταντίνου, ο βαρύτονος Δημήτρης Πλατανιάς και ο μαέστρος Γιώργος Πέτρου δημιούργησαν μια κορυφαία dream team που θα αναμετρηθεί, την Παρασκευή 12 Οκτωβρίου (8:30 μ.μ.) στην Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης του Μεγάρου Μουσικής, με ένα από τα έργα-ορόσημα της μεταπολεμικής μας ιστορίας, «Το Άξιον εστί» (1964) του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη. Στη συναυλία συμμετέχουν ακόμη οι πολυβραβευμένοι Μουσικοί της Καμεράτας - Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής και η Χορωδία των Μουσικών Συνόλων του Δήμου Αθηναίων υπό τον Σταύρο Μπερή.
Το ίδιο βράδυ θα ακουστεί επίσης σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση το μοναδικό έργο του μεγάλου συνθέτη που δεν έχει παρουσιαστεί ποτέ: το μνημειώδες συμφωνικό ορατόριο «Αποκάλυψη – Ωδή στον Μπετόβεν» για ορχήστρα εγχόρδων, αφηγητή και χορωδία (1945).
«Άξιον Εστί»
Άρρηκτα συνδεδεμένο με τις σημαντικότερες στιγμές της μεταπολεμικής Ελλάδας, το λαϊκό ορατόριο «Το Άξιον εστί» του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη, που γράφτηκε την περίοδο 1960-1963, αποτελεί έργο-σταθμό για την ελληνική μουσική. Ο συνθέτης επισημαίνει:
«“Το Άξιον εστί” του Ελύτη αποτελεί ένα μνημείο της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Το έργο διατρέχει ολόκληρη την ιστορική περίοδο του ελληνικού έθνους. Από την γένεση “αυτού του κόσμου του μικρού, του μέγα” έως την προφητική ενόραση των δεινών που επισώρευσε επάνω μας η δικτατορία. Τρία είναι τα βασικά του μέρη: Η Γένεσις, Τα Πάθη και το Δοξαστικόν (Άξιον εστί). Ως προς την εσωτερική του διάρθρωση υπάρχουν επίσης τρία διαφορετικά στοιχεία: η Αφήγηση, ο “Ύμνος” και το Χορικό. Για το πρώτο ο ποιητής χρησιμοποιεί τον πεζό λόγο. Για το δεύτερο τον ελεύθερο και για το τρίτο τον μετρικό στίχο. Έτσι στη δική μου δουλειά χρησιμοποίησα αντίστοιχα: τον Αναγνώστη, που διαβάζει το κείμενο, τον Ψάλτη για τους “Ύμνους” και τον Λαϊκό Τραγουδιστή για τα Χορικά. Αλλά τρία επίσης βασικά στοιχεία ολοκληρώνουν τη μουσική δομή του έργου: η μικτή χορωδία, η ορχήστρα και τα λαϊκά όργανα… Με “Το Άξιον εστί” προσπάθησα να διευρύνω τους ορίζοντες της έντεχνης λαϊκής μουσικής».
(Απόσπασμα από το κείμενο του Θεοδωράκη που συνοδεύει την έκδοση του «Άξιον εστί» σε παρτιτούρα)
«Αποκάλυψη - Ωδή στον Μπετόβεν»
Στο πρώτο μέρος της συναυλίας, θα παρουσιαστεί το μοναδικό έργο του μεγάλου συνθέτη που ο ίδιος δεν έχει ακούσει να ερμηνεύεται ποτέ. Πρόκειται για μια σημαντική πρώτη παγκόσμια εκτέλεση από τους Μουσικούς της Καμεράτας - Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής και τον Γιώργο Πέτρου. Η Συμφωνία αρ. 1 γράφτηκε το 1945 για ορχήστρα εγχόρδων, μικτή χορωδία και αφηγητή. Είναι ένα δραματοποιημένο συμφωνικό έργο που εστιάζει στην αναζήτηση του θείου. Έχει τη μορφή θρησκευτικού δράματος, ακριβώς όπως «Το Άξιον εστί» πολλά χρόνια αργότερα. Οι στίχοι είναι του συνθέτη με μια μικρή προσθήκη στίχων του Διονυσίου Σολωμού. Είναι εντυπωσιακό το πώς ο νεαρός Μίκης Θεοδωράκης είχε διαμορφώσει από πολύ νωρίς την δική του προσωπική νεοκλασική μουσική γλώσσα. Όπως αποκαλύπτει η επεξήγηση στον τίτλο του έργου, ο νέος συνθέτης, προφανώς βαθιά επηρεασμένος από το μεγαλείο της μουσικής του Μπετόβεν, χρησιμοποιεί στο έργο του στοιχεία-αναφορές στον Τιτάνα της μουσικής. Με αφορμή την α΄ παγκόσμια παρουσίαση του έργου στο Μέγαρο, ο συνθέτης το μετονόμασε σε «ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ – Ωδή στον Μπετόβεν».
Κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη
Γιατί «Αποκάλυψη» και γιατί «Μπετόβεν»; Γιατί την ίδια εποχή αποκαλύφθηκαν μέσα μου ως προς την Τέχνη η Συμφωνική Μουσική και ως προς τον Φιλοσοφικό διαλογισμό, τον πατριωτισμό και την κοινωνία, η Αντίσταση και ο Μαρξισμός.
Παράλληλα σφραγίστηκε υπαρξιακά και για πάντα η μπετοβενική διάσταση της Τέχνης της Μουσικής.
Το 1942 υπήρξε για μένα σταθμός. Πρώτον, άκουσα για πρώτη φορά Συμφωνική Μουσική (την 9η του Μπετόβεν). Δεύτερον, ανέπτυξα την θεωρία μου «Για τη Συμπαντική Αρμονία», που έμελλε να γίνει ο οδηγός σε όλη μου τη ζωή (Σκέψη και Δράση) και τρίτον, άρχισα τη σύνθεση του πρώτου χορωδιακού-συμφωνικού μου έργου με τον αρχικό τίτλο «Συμφωνία αρ. 1», τον οποίο μετέτρεψα αργότερα σε «Αποκάλυψη», για να την ξεχωρίσω από την «Πρώτη Συμφωνία» (1948-1953).
«Η Αποκάλυψη» τελείωσε στις 31 Ιανουαρίου του 1945, γιατί στο μεταξύ μεσολάβησαν κορυφαία γεγονότα, που με απομάκρυναν από την σύνθεση. Όμως η εγγραφή μου στο Ωδείο Αθηνών, στην τάξη Αρμονίας, Αντίστιξης και Φούγκας με καθηγητή τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη το φθινόπωρο του 1943 διεδραμάτισε αντιθέτως καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση του έργου, που είναι άλλωστε εμφανής.
Το έργο αυτό το παρουσίασα στον Δάσκαλό μου που ήταν διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας αλλά και της Χορωδίας Αθηνών, των οποίων μέλος ήμουν κι εγώ. Προς μεγάλη μου έκπληξη, μου ανακοίνωσε ότι το προγραμμάτισε για το φθινόπωρο του 1945! Και μου ζήτησε να ετοιμάσω τα υλικά, δηλαδή τις πάρτες των μουσικών και των χορωδών. Πλην όμως, λίγο αργότερα με κάλεσε στο γραφείο του, για να με ρωτήσει τι έκανα στα Δεκεμβριανά. Δηλαδή στις μάχες μεταξύ του ΕΛΑΣ και των Άγγλων, που διήρκεσαν από τον Δεκέμβριο του 1944 έως τις αρχές του Ιανουαρίου του 1945. Κάποιος φαίνεται ότι με «κάρφωσε», γνωρίζοντας ασφαλώς ότι ο Οικονομίδης έπνεε μένεα κατά των κομμουνιστών, που όπως μου είπε και ο ίδιος «είχαν κάψει το σπίτι της αδελφής του».
Του απάντησα ότι υπήρξα μέλος του ΕΛΑΣ και ότι πολέμησα στην πρώτη γραμμή επί 33 μέρες! Πρόσθεσα μάλιστα ότι, εάν διάβαζε προσεκτικά το έργο, θα έβλεπε ότι, αναζητώντας τον Θεό, τον ανακάλυπτα τελικά στο πρόσωπο του Εργάτη. Στους προλετάριους όλων των εθνών!
Όπως ήταν φυσικό, ο άνθρωπος κόντεψε να πάθει έμφραγμα από τον μεγάλο θυμό του. Μεταξύ πολλών άλλων, μου φώναξε ότι «δεν θέλει να με ξαναδεί μπροστά του» και μου πέταξε κατάμουτρα το αντίγραφο της μουσικής μου σύνθεσης. Αυτή ήταν η γένεση και ο θάνατος του έργου αυτού, που έμεινε κυριολεκτικά θαμμένο τόσα χρόνια, μέχρι που ο φίλτατος διευθυντής της εξαίρετης Καμεράτας-Oρχήστρας των Φίλων της Μουσικής, Γιώργος Πέτρου, επανέλαβε την ρήσιν «Δεύρο έξω» και έτσι νεκραναστημένο το παρουσιάζει στη συναυλία της 12.10.2018!
Ο τίτλος «Η Αποκάλυψη» περιγράφει τον αγωνιώδη αγώνα των «εύθραυστων» εφήβων για την κατανόηση του αινίγματος της ζωής, που ξεκινά από την αναζήτηση του Θεού. Ένα κομμάτι μου τον αναζήτησε στον χώρο της Φιλοσοφίας με την θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας. Ένα άλλο, στον τομέα της Τέχνης, ξεκινώντας από το φιλόδοξο και δύσκολο εγχείρημα της σύνθεσης του πρώτου συμφωνικού μου έργου με μοναδικά ακούσματα την «Ωδή στη Χαρά» και ανταποδίδοντας με ανεξήγητη τόλμη και αυτοπεποίθηση τη δική μου «Ωδή στον Μπετόβεν». Ας μην ξεχνάμε ότι αναφέρομαι στην ελληνική επαρχία της δεκαετίας του 1930-1940 με τελευταίο σταθμό την Τρίπολη της Αρκαδίας (1940-1943), όπου ήταν παντελώς άγνωστη η Συμφωνική Μουσική.
Όμως, με την κήρυξη του πολέμου το πνευματικό και ιδεολογικό μου οπλοστάσιο άρχισε να μεταμορφώνεται μέσα μου. Από τον ακραίο φιλοσοφικό ιδεαλισμό, γνώρισα και ενστερνίσθηκα τελικά τον Μαρξισμό, που με οδήγησε να πορευτώ από την ιδεολογία στην πράξη, δηλαδή στην ένταξή μου στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Σ’ αυτό, μεγάλο ρόλο διεδραμάτισε και η οικογένειά μου με τη μεγάλη και δραματική φόρτιση, με τη μητέρα μου από τον Τσεσμέ της Μικράς Ασίας και θύμα της μεγάλης εθνικής μας καταστροφής και τον πατέρα μου Κρητικό, απόγονο σειράς αγωνιστών από το 1800 ως το 1912, τότε που και ο ίδιος, σε ηλικία 16 ετών, κατατάχθηκε εθελοντής και τραυματίστηκε σοβαρότατα στο Μπιζάνι, το Φρούριο που προστάτευε τα Γιάννενα.
Όμως η τελική μεγάλη στροφή που καταγράφει το έργο, έγινε κατά τη διάρκεια της Μάχης του Δεκέμβρη. Όλες τις μέρες της μάχης, το κουβαλούσα πάνω μου και στη μάχη αυτή ουσιαστικά ολοκληρώθηκε. (Τον Γενάρη του 1945 το καθαρόγραψα μέσα σε συνθήκες τρομακτικής παρανομίας). Τελικά, ο Θεός μού αποκαλύφθηκε στο πρόσωπο του Εργάτη!
Έτσι, θα έλεγα ότι η πεμπτουσία του έργου αυτού είναι ο εσωτερικός μου αγώνας που με οδήγησε από την καθαρή Φιλοσοφία στον Μαρξισμό και μάλιστα στην πιο ακραία του μορφή: τον ένοπλο αγώνα.
Καιρός όμως να μιλήσουμε για το σήμερα, όπου χωρίς να το καταλάβω και χωρίς να το έχω συνειδητοποιήσει ως τώρα, βρέθηκα φορτωμένος με 93 χρόνια μιας θυελλώδους, θα τη χαρακτήριζα, ζωής.
Εκείνο το συναίσθημα που κυριαρχεί τώρα μέσα μου είναι η μεγάλη περιέργεια. Η συγκίνηση αλλά και η λύτρωση… Και όλα αυτά τα οφείλω στους συνεργάτες της Μεγάλης Μουσικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας «Λίλιαν Βουδούρη» με επικεφαλής την κ. Μεράκου, στον κ. Πέτρου, στους Μουσικούς της Καμεράτας-Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής, στη Χορωδία του Δήμου Αθηναίων και στον Νίκο Καραθανο, που θα δώσουν το Φιλί της Ζωής στο ξεχασμένο αυτό έργο μου.
Τους ευχαριστώ όλους και όλες από τα βάθη της καρδιάς μου.
Aθήνα, 25 Σεπτεμβρίου 2018
Μίκης Θεοδωράκης
Το πρόγραμμα της βραδιάς με μια ματιά
Α΄ ΜΕΡΟΣ
«ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ – Ωδή στον Μπετόβεν»
Για ορχήστρα εγχόρδων, αφηγητή και χορωδία
(α΄ παγκόσμια εκτέλεση)
Αφηγητής: Νίκος Καραθάνος
Β΄ ΜΕΡΟΣ
«ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ»
Μίκη Θεοδωράκη – Οδυσσέα Ελύτη
Λαϊκό ορατόριο για βαρύτονο, λαϊκό τραγουδιστή, αφηγητή, λαϊκή ορχήστρα,
συμφωνική ορχήστρα και χορωδία
Ψάλτης: Δημήτρης Πλατανιάς
Τραγουδιστής: Βασίλης Παπακωνσταντίνου
Αφηγητής: Νίκος Καραθάνος
Χορωδία των Μουσικών Συνόλων του Δήμου Αθηναίων
Διεύθυνση: Σταύρος Μπερής
Οι Μουσικοί της Καμεράτας – Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής
Μουσική διεύθυνση: Γιώργος Πέτρου
Τιμές εισιτηρίων
9 ευρώ (φοιτητές, νέοι έως 25 ετών, άνεργοι, ΑΜΕΑ, 65+, πολύτεκνοι), 12 ευρώ, 18 ευρώ, 25 ευρώ, 28 ευρώ, 30 ευρώ, 35 ευρώ (διακεκριμένη ζώνη).