Είναι ο φεμινισμός ένα νεκρό κίνημα; Κάτι με το οποίο έχουμε τελειώσει οριστικά επειδή οι γυναίκες δεν καίμε πια τα σουτιέν μας, δεν κατεβαίνουμε μαζικά σε διαδηλώσεις με δική μας ατζέντα διεκδικήσεων και δεν μετέχουμε σε μαχητικές οργανώσεις; Το ερώτημα μπορεί δικαίως να διατυπώνεται αφού ούτως ή άλλως εδώ και χρόνια οι δυτικές κοινωνίες συμπεριφερόμαστε ως σαν όλα τα μεγάλα ζητήματα που αφορούν συνολικά τη σφαίρα των δικαιωμάτων- ανθρώπινα, εργασιακά κοκ- να έχουν διευθετηθεί, παρά το γεγονός ότι βρίσκονται σε διαρκή υποχώρηση συγκριτικά με τις κατακτήσεις προηγούμενων δεκαετιών.
Αυτό όμως αφορά τον συλλογικό τρόπο έκφρασης. Στη ζωή όμως της καθεμιάς, στην καθημερινότητα, τίποτε δεν έχει τελειώσει. Γιατί οι βαθιά ριζωμένες νοοτροπίες και αντιλήψεις που εμποδίζουν τις γυναίκες να βρουν το δρόμο τους, να αποκτήσουν την ταυτότητά τους, να εκφραστούν και να δημιουργήσουν χωρίς το περιβάλλον να τους βάζει διαρκώς εμπόδια, δεν έχουν υποχωρήσει. Απλά έχει αλλάξει το πεδίο της μάχης και ο τρόπος αναζήτησης διεξόδων όπως και η αφήγηση των σύγχρονων προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες.
Και αυτό φαίνεται όχι μόνο στον τρόπο που οι γυναίκες εκφραζόμαστε ή διεκδικούμε αλλά και στον τρόπο που "μιλάμε" για εμάς ή μιλούν για εμάς και το "γυναικείο ζήτημα". Τα τέσσερα βιβλία που ακολουθούν, αποτελούν διαφορετικά δείγματα της αφήγησης των προκλήσεων που αντιμετώπισε ή αντιμετωπίζει η γυναίκα σε διαφορετικές εποχές. Στην τελική όμως τα ερωτήματα και οι προβληματισμοί μάλλον δεν έχουν αλλάξει και τόσο.
Ο Οδηγός Της Έξυπνης Γυναίκας Προς Το Σοσιαλισμό Και Την Κεφαλαιοκρατία (1928) George Bernard Shaw
Σίγουρα είναι ένα βιβλίο που πολλοί δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε πως έχει γραφτεί από τον Shaw, που στο ευρύ κοινό είναι γνωστός για τα θεατρικά του έργα. Κι όμως, ο νομπελίστας Ιρλανδός υπήρξε φλογερός υποστηρικτής της ισότητας των φύλων και κατακεραύνωνε του σύγχρονούς του που ήθελαν τη γυναίκα στο σπίτι αμφισβητώντας αυτό που και στις μέρες αποτελεί ταμπού: την ταύτιση του δεύτερου φύλου με την αναπαραγωγή ως πρωταρχική αποστολή του. Για τον ίδιο, αυτή η επιλογή δεν ήταν απαρέγκλιτη επιταγή της φύσης και δεν ήταν περισσότερο αναγκαία από το να πάει ένας άντρας στον πόλεμο ενώ συχνά παρομοίαζε την χαρακτηριζόμενη ως «φυσική επιλογή» των οικιακών για μια γυναίκα, με την ανόητη ιδέα πως το φυσικό περιβάλλον ενός παπαγάλου είναι το κλουβί απλά και μόνο επειδή όταν στον δυτικό κόσμο αντικρίζουμε αυτό το εξωτικό πουλί, είναι πάντα σε ένα κλουβί. Στο βιβλίο του επιχειρηματολογεί επί αυτών των σκέψεων και υποστηρίζει πως οι γυναίκες όλων των τάξεων θα πρέπει σπάσουν τα δεσμά της οικονομικής εξάρτησης από τους άνδρες ενώ υπερθεματίζει πως η ανατροφή των παιδιών και η ίδια η δομή της οικογένειας αποτελούν και τον πυρήνα της πατριαρχίας. Για τον ίδιο, και αυτό καταφέρνει να το περιγράψει με υπέροχο τρόπο, οι άνδρες δεν θα καταφέρουν ποτέ να συνειδητοποιήσουν και να αξιοποιήσουν τις πραγματικές τους δυνατότητες, μέχρι να απελευθερωθούν οι γυναίκες.
Το δεύτερο φύλο (1949), Simone de Beauvoir
«Δίσταζα για αρκετό καιρό να γράψω ένα βιβλίο για τη γυναίκα...Το θέμα είναι ενοχλητικό, κυρίως για τις γυναίκες… Αρκετή μελάνη έχει χυθεί σχετικά στη διαμάχη για τον φεμινισμό. Τώρα έχει σχεδόν τελειώσει. Ας μην μιλήσουμε άλλο γι' αυτό», γράφει η de Beauvoir και στη συνέχεια παίρνει από το χέρι τους αναγνώστες και τους ξεναγεί στη σφαίρα του υπαρξισμού (της), που θέλει τη γυναίκα να μην γεννιέται γυναίκα αλλά να γίνεται. Απορρίπτοντας την ιδέα που είχαν αρκετές φεμινίστριες πριν από την ίδια αλλά και σύγχρονες της, υποστηρίζει πως το «ιδανικό» δεν είναι ο άνδρας και κατά συνέπεια η γυναίκα για να φθάσει το ιδανικό δεν χρειάζεται να του μοιάσει. Αντιθέτως, είναι αυτού του είδους η λογική, όπως είχε υποστηρίξει που κρατούν «πίσω» τις γυναίκες αφού της οδηγεί στην απόρριψη της ταυτότητάς τους, ως μια παρέκκλιση από το κανονικό. Η γυναίκα για να προοδεύσει πρέπει να ξεπεράσει τη διαρκή ενοχή πως είναι μια παρείσακτη που πρέπει να αλλάξει για να ανταποκριθεί σε αυτό που άλλοι ορίζουν ως «κανονικό» ή mainstream, όπως θα λέγαμε σήμερα. Στόχος του βιβλίου της; «Θα προσπαθήσω να περιγράψω πώς η γυναίκα μαθαίνει την κατάστασή της, πώς τη βιώνει, σε τι είδος σύμπαντος βρίσκεται εγκλωβισμένη, ποιους τρόπους διαφυγής έχει. Και μόνο αν όλα αυτά γίνουν κατανοητά, μόνο τότε θα μπορέσουμε να καταλάβουμε ποια προβλήματα αντιμετωπίζουν οι γυναίκες που, έχοντας κληρονομήσει ένα βαρύ παρελθόν, προσπαθούν να χτίσουν ένα καινούργιο μέλλον».
Fear of Flying (1973), Erica Jong
Πολλοί στην Ελλάδα κατατάσσουν συχνά αυτό το έργο της Jong, στην ερωτική λογοτεχνία. Ίσως γι' αυτό και να είναι υποτιμημένο και να μην έχει μεταφραστεί στα ελληνικά παρά το γεγονός πως έχει διαβαστεί από εκατομμύρια αναγνώστες ανά τον κόσμο. Μεγάλο μέρος αυτών των αναγνωστών ήταν και είναι γυναίκες, αφού η Jong έχει συχνά χαρακτηριστεί ως αρχιέρεια του δεύτερου ορμητικού κύματος του φεμινιστικού κινήματος. Δεν πρόκειται για ένα ένα έργο σαν τα δύο προηγούμενα - φιλοσοφικό ή κοινωνικο-πολιτικό. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως έχει και λιγότερα να μας πει για την αναζήτηση της ταυτότητας της σύγχρονης γυναίκας, και μέσα από το σεξ. Οι αναγνώστες ακολουθούν τα βήματα της ηρωίδας Isadora Wing και ξαφνικά οδηγούμαστε στο παλιό κλισέ που επιβιώνει και στις μέρες μας: ο φεμινισμός μας κάνει κακά κορίτσια.
Περσέπολις (2000-2003), Marjane Satrapi
…γιατί ποιος είπε πως ένα βιβλίο που αφορά την αναζήτηση του ρόλου τη γυναίκας στη σύγχρονη κοινωνία πρέπει να «βαρύ» ή πως τα ερωτήματα που βασανίζουν τις γυναίκες του δυτικού κόσμου δεν ταλαιπωρούν και τις ομόφυλες σε άλλα μήκη και πλάτη της γης. Το Περσέπολις που αρχικά εκδόθηκε σε τέσσερις τόμους αποτελεί μια αυτοβιογραφική αφήγηση σε μορφή κόμικ. Με άφθονες δόσεις γλυκόπικρου, λεπτού χιούμορ. Αρχικά τη ζωή της ως παιδί αλλά και έφηβης στον Ιράν όπου η καταπίεση των γυναικών είναι ακόμη πιο έντονη και η ελευθερία της έκφρασης ένα διαρκές ζητούμενο και ο αυστηρός διαχωρισμός δημόσιου και ιδιωτικού βίου είναι συχνά βασανιστικός. Η φυγή στην Ευρώπη όμως δεν βελτιώνει την κατάσταση αφού και εκεί αδυνατεί να βρει την ταυτότητά της όπως και όταν θα προσπαθήσει να την αναζητήσει εκ νέου στην πατρίδα της, το Ιράν. Αν και η ιστορία μοιάζει περισσότερο με αυτή ενός «πολιτικού» κόμικ και η ίδια δεν αυτοπροσδιορίζεται ως φεμινίστρια συγγραφέας, καταφέρνει να θίξει με εύληπτο τρόπο μια σειρά από ζητήματα που αφορούν ιδιαίτερα τις γυναίκες σήμερα, όπως η σεμνότητα, η οικογένεια, οι σχέσεις, η απελευθέρωση και η ισορροπία.
Και για το τέλος μια ταινία...
Από αυτές που δεν θα δούμε ποτέ στην ιδιωτική τηλεόραση και μάλλον στην Ελλάδα δεν κάνουν μεγάλη καριέρα στις αίθουσες των κινηματογράφων.
Ωστόσο, το Antonia’s Line, της Marleen Gorris από τη Δανία, είναι ένα μικρό διαμάντι που κατάφερε να κερδίσει όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας το 1995. Ισορροπώντας αριστοτεχνικά το γέλιο και το δάκρυ, η σκηνοθέτης και σεναριογράφος εξιστορεί τη ζωή της Αντονίας μιας γυναίκας χωρίς ιδιαίτερη μόρφωση που επιστρέφει στο χωριό της μαζί με την κόρη της για να κάνει ένα νέο ξεκίνημα. Σιγά-σιγά όμως χάριν της αποφασιστικότητας, της εξυπνάδας και της θέλησής της καταφέρνει να απομονώσει όλα τα αρνητικά στοιχεία της κλειστής πατριαρχικής κοινωνίας στα μέσα της δεκαετίας του ’40.
Χωρίς να το εκβιάσει καταφέρνει να δημιουργήσει μαζί με τους φίλους της μια πολύ διαφορετική κοινωνία που βασίζεται στις αρχές της κοινοκτημοσύνης και αγγίζει τα όρια της μητριαρχίας, όπου όμως όλοι μπορούν να απολαύσουν όσα προσφέρει η ζωή χωρίς περιορισμούς και εξαιρέσεις.