Πέρσι, η αντιστροφή της ροής του brain drain ήταν «ο εθνικός στόχος για την επόμενη πενταετία» [1]. Φέτος στέλνουμε στα «παιδιά του brain drain» τα πολιτικά τους δικαιώματα [2]. Το πήραμε απόφαση ότι το ποτάμι δε γυρίζει πίσω;
Κατά μέσο όρο, δέκα άρθρα για το brain drain ανεβαίνουν κάθε μέρα στο ελληνικό διαδίκτυο [3]. Τα ξένα ΜΜΕ λένε ότι φταίνε οι περιορισμένες επιλογές, οι χαμηλοί μισθοί, και το ότι είμαστε «από τις ακριβότερες και δυσκολότερες χώρες για την έναρξη μιας επιχείρησης» [4]. Τα εγχώρια ΜΜΕ τονίζουν τις ευθύνες «της πολιτείας» που δεν καταπολεμά «την αναξιοκρατία, τη φαυλότητα, την ήσσονα προσπάθεια» [5]. Διαπιστώσεις. Μόνο η εφημερίδα του ΟΠΑ [6] έδωσε τη λύση, ειδικά για «νέους, μορφωμένους και … ανήσυχους»: να πάρουν ένα συγκεκριμένο δάνειο από μια συγκεκριμένη Τράπεζα!
Η επιστήμη λύνει τα προβλήματα, το ανάθεμα τα διαιωνίζει
Για να σοβαρευτούμε όμως, αοριστίες και αφορισμοί - «η πολιτεία», «η αναξιοκρατία» , η … τουρκοκρατία - νομιμοποιούν τη ζοφερή καθημερινότητα. Η κατάσταση της οικονομίας δεν θα αλλάξει αν πνίγουμε τα μυαλά που μένουν, τα κάνουμε, δηλαδή, brain down the drain. Και βέβαια, οι γκρίζες διαφημίσεις για τα δάνεια που κλείσανε τα σπίτια των γονιών τους δε θα ανοίξουν δρόμους για τα παιδιά.
Για να «αναχαιτίσουμε» ένα φαινόμενο πρέπει πρώτα να το ορίσουμε και να το αναλύσουμε για να το καταλάβουμε. Το brain drain – που στα ελληνικά λέγεται «διαρροή επιστημονικού δυναμικού» στην κοινωνιολογία ή «φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου», στα οικονομικά – ορίζεται ως η μαζική, εκούσια αποδημία ατόμων υψηλών δεξιοτήτων.
Η συνειδητή απόφαση της αποδημίας λαμβάνεται από κάθε άτομο χωριστά υπό την επήρεια παραγόντων τους οποίους οι δημογράφοι διακρίνουν σε δύο κατηγορίες: τις απωθητικές συνθήκες που επικρατούν στην πηγή (δηλαδή στη χώρα αποδημίας), και σε αυτές που επικρατούν στον προορισμό των μεταναστών και τον κάνουν ελκυστικό. Είναι προφανές ότι οι παράγοντες έλξης διαφέρουν για την κάθε χώρα προορισμού, ενώ οι απωθητικοί παράγοντες είναι σταθεροί και απαρτίζουν το περιβάλλον που επικρατεί στην Ελλάδα.
Τα «μυαλά» δεν φεύγουν προς τα λεφτά, φεύγουν από τα τοξικά περιβάλλοντα
Στη βιβλιογραφία της Διοίκησης (Management), είναι τεκμηριωμένο το ότι οι απωθητικοί παράγοντες, που είναι πολύ πιο σημαντικοί από τους μισθούς, είναι:
(α) Η τοξικότητα που κυριαρχεί σε πολλούς δημόσιους αλλά και ιδιωτικούς οργανισμούς και εμφανίζεται μέσα από φαινόμενα όπως:
Κακοποιητική ιεραρχία (abusive supervision) [7] – ο κακότροπος, άδικος και δολοπλόκος προϊστάμενος που εξυπηρετεί ίδια συμφέροντα σε βάρος των εργαζομένων και του οργανισμού.
Διαστροφική βία (bullying ή mobbing) [8], – η περιθωριοποίηση, γελοιοποίηση και απομόνωση αυτών που ξεχωρίζουν από τη μάζα για την αξία ή την αρετή τους.
Συγκαταβατική ή αδρανής σιωπή (acquiescent ή quiescent silence) [9] – οι αμοραλιστές συνάδελφοι που κοινώς «κάνουν την πάπια».
Απαρχαιωμένες και άκαμπτες δομές που πνίγουν την καινοτομία και τιμωρούν τη δημιουργικότητα.
(β) Η καταστροφική ηγεσία (destructive leadership) [10] – η ιδιοτελής διοίκηση που ανέχεται, και συχνά υποθάλπει, την τοξικότητα.
(γ) Η ανεπάρκεια των κανονιστικών πλαισίων σε συνδυασμό με τη δύσκολη και δαπανηρή πρόσβαση σε αποτελεσματικές δομές ελέγχου και επιβολής της εφαρμογής τους – το κοινώς ονομαζόμενο «μπάχαλο».
(δ) Η απουσία συστήματος προστασίας των διαφωνούντων και διαμαρτυρομένων (whistleblower protection).
Ο συνδυασμός αυτών των παραγόντων μειώνει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και την παραγωγικότητα ενώ αυξάνει το αίσθημα αδυναμίας και το άγχος με τα παρελκόμενά του νοσήματα. Καθένας απ’ αυτούς τους παράγοντες οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια σε μια από τις παρακάτω τρεις αντιδράσεις:
(α) στην φυγή ή
(β) στην αδράνεια (τη διαβόητη «ήσσονα προσπάθεια») που μπορεί να είναι άμεσες ή να προκύψουν μετά από ήττα σε σύγκρουση με το σύστημα ή, το χειρότερο για όλους,
(γ) στην υποταγή και αλλοτρίωση με στόχο την επιβίωση μέσα στο τοξικό σύστημα (το θύμα γίνεται θύτης).
Είναι ευθύνη όλων μας να προστατέψουμε όλα τα παιδιά
Αυτοί οι παράγοντες, λοιπόν, όχι μόνο εξηγούν και τη διαρροή αλλά και την απαξίωση πολύτιμου ανθρώπινου δυναμικού αλλά μας υποδεικνύουν πού μπορούμε - σαν γονείς, δάσκαλοι, συνάδελφοι, προϊστάμενοι, ή πολίτες - να παρέμβουμε άμεσα και αποτελεσματικά.
Τα «παιδιά του brain drain» που έφυγαν μπορεί κάποτε να γυρίσουν φρέσκα και προικισμένα με ανεκτίμητη εμπειρία και πολύτιμη τεχνογνωσία. Τα παιδιά του brain down the drain που έμειναν κινδυνεύουν να πάνε χαμένα, για πάντα. Στο χέρι μας είναι να τα καταλάβουμε, να τα ελκύσουμε, να τα φροντίσουμε, και να τα αξιοποιήσουμε.
Αναφορές
1. Αλ. Τσίπρας: Εθνικός στόχος για την επόμενη πενταετία το brain gain. Naftemporiki.gr 2017 23/05/2018; Available from: https://www.naftemporiki.gr/story/1278318/al-tsipras-ethnikos-stoxos-gia-tin-epomeni-pentaetia-to-brain-gain.
2. Τσίπρας: Τα παιδιά του brain drain έχουν δικαίωμα να ψηφίζουν από εκεί όπου διαμένουν. Naftemporiki.gr 2018; 18/05/2018:[Available from: https://www.cretalive.gr/ellada/tsipras-ta-paidia-toy-brain-drain-echoyn-dikaioma-na-pshfizoyn-apo-ekei-opoy-diamenoyn.
3. brain drain 2018; Available from: https://trends.google.com/trends/explore?geo=GR&q=brain%20drain.
4. Newsroom. BBC: H Ελλάδα και το brain drain. HuffPost Greece 2018 06/04/2018; 06/04/2018:[Available from: https://www.huffingtonpost.gr/entry/bbc-h-ellada-kai-to-brain-drain_gr_5ac7626ce4b09d0a1192a5ee.
5. Λακασάς, Α. 15,3 δισ. το κόστος του brain drain. Η Καθημερινή 2018 23/05/2018 [cited Έντυπη έκδοση; Available from: http://www.kathimerini.gr/946827/article/epikairothta/ellada/153-dis-to-kostos-toy-brain-drain.
6. Η αναχαίτηση του brain drain περνάει μέσα από την καινοτομία. ΟΠΑ News, 2018. ΤΕΥΧΟΣ 22ο - ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ 2018: p. 5.
7. Tepper, B.J., L. Simon, and H.M. Park, Abusive supervision. Annual Review of Organizational Psychology and Organizational Behavior, 2017. 4: p. 123-152.
8. Τσιαμά, Μ.-Χ., Το Φαινόμενο της Ηθικής/Ψυχολογικής Παρενόχλησης στο Χώρο της Εργασίας: Εννοιολογικοί Προσδιορισμοί. 2013, Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας και Ανθρώπινου Δυναμικού: Αθήνα.
9. Greenberg, J. and M.S. Edwards, Voice and silence in organizations. 2009: Emerald Group Publishing.
10. Einarsen, S., M.S. Aasland, and A. Skogstad, Destructive leadership behaviour: A definition and conceptual model. The Leadership Quarterly, 2007. 18(3): p. 207-216.