«Στην πραγματικότητα ο όρος εθνογραφικό ντοκιμαντέρ είναι πολύ πιο διευρυμένος και ανοιχτός, αγκαλιάζοντας πολλές διαφορετικές οπτικές και προσεγγίσεις», λέει στην HuffPost Greece ο δρ. Χρήστος Βαρβαντάκης, κοινωνικός ανθρωπολόγος και υπεύθυνος προγράμματος του Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου της Αθήνας - Ethnofest.
Το φεστιβάλ εμφανίστηκε αρχικά το 2008 ως μέρος μιας άλλης δράσης και από το 2010 που αυτονομήθηκε, διοργανώνεται κάθε Νοέμβριο στην Αθήνα και προβάλλει μικρού, μεσαίου και μεγάλου μήκους ντοκιμαντέρ ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος που προέρχονται από όλο τον κόσμο με την επιλογή τους να προκύπτει μετά από συζητήσεις και έρευνα επιστημόνων του κλάδου της οπτικής ανθρωπολογίας, αλλά και άλλων πεδίων. Το αθηναϊκό κοινό στήριξε γρήγορα αυτό το νέο - για την πόλη - εγχείρημα και μέσα από τις προβολές, τα εργαστήρια και τις παράλληλες δράσεις, ανακάλυψε μια πρωτοπόρο προσέγγιση του είδους του ντοκιμαντέρ. «Η γενναιοδωρία των διοργανωτών, αλλά και η εμπιστοσύνη σε μια ιδέα κάπως “άγνωστη” είναι κάτι που δεν θα ξεχάσουμε ποτέ», αναφέρει ο υπεύθυνος προγράμματος του φεστιβάλ.
Φέτος, το Ethnofest γιορτάζει δέκα χρόνια από την πρώτη διοργάνωση και παρουσιάζει στο κοινό ένα μεγαλύτερο και πιο ποικίλο πρόγραμμα ταινιών. Η διάρκεια διεξαγωγής αυξάνεται και οι δραστηριότητες εμπλουτίζονται. Οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με άλλες μορφές τέχνης, οι φοιτητές να γνωρίσουν τον κινηματογράφο ως εργαλείο έρευνας και μαζί με επιστήμονες, να διερευνήσουν τις τοπικές εκφάνσεις του “εξευγενισμού” στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο, μέσα από την φετινή θεματική ενότητα «Εξευγενισμός υπό αμφισβήτηση σε καιρούς αλλαγών: από την κοινωνική οικονομία στην επιθετική αστική ανάπτυξη». Τέλος, οι παρευρισκόμενοι θα παρακολουθήσουν ταινίες νέων δημιουργών.
Ο κ. Βαρβαντάκης μιλά για τον εθνογραφικό κινηματογράφο και την ιδιαιτερότητα του εθνογραφικού ντοκιμαντέρ, την πορεία του Ethnofest ανά τα χρόνια, τον κλάδο της οπτικής ανθρωπολογίας και για τα όσα θα παρακολουθήσουμε στην επετειακή έκδοση.
Τι είναι ο εθνογραφικός κινηματογράφος και ποια τα κύρια χαρακτηριστικά ενός εθνογραφικού ντοκιμαντέρ;
Ο εθνογραφικός κινηματογράφος αναφέρεται πρωτίστως στον κινηματογράφο που παράγουν κοινωνικοί ανθρωπολόγοι ως (μέρος της) εθνογραφικής έρευνάς τους. Ιστορικά, ο προσδιορισμός είχε αυστηρά ακαδημαϊκά κριτήρια και οι απαρχές του, όπως και η ‘νεανική του ηλικία’, μέχρι τα μέσα-τέλη του 20ου αιώνα, σε μεγάλο βαθμό βασιζόντουσαν σε απλοϊκές κατανοήσεις της ‘καταγραφής της πραγματικότητας’ - χωρίς ιδιαίτερες κριτικές, αναλυτικές ή αναστοχαστικές βλέψεις. Τις τελευταίες δεκαετίες η κατάσταση αυτή έχει σαφώς ανατραπεί, ως αποτέλεσμα και ευρύτερων διαδικασιών κριτικού αναστοχασμού στις κοινωνικές επιστήμες (όπως για παράδειγμα, φεμινιστική και μετα-αποικιοκρατική θεωρία). Ο όρος έχει σαφέστατα διευρυνθεί, όπως άλλωστε και η ίδια η παραγωγή εθνογραφικού φιλμ, η οποία συνδέεται και με την εμφάνιση, κυρίως από τις αρχές του 21ου μεταπτυχιακών τμημάτων εκπαίδευσης στο εθνογραφικό φιλμ, με τη δυνατότητα χρήσης πιο προσβάσιμων (οικονομικά και τεχνικά) τεχνολογιών παραγωγής κινηματογράφου. Φυσικά, η αύξηση αυτή είναι συντονισμένη με την εποχή μας, στην οποία η εικόνα έχει έναν όλο και πιο κεντρικό ρόλο στην ανθρώπινη επικοινωνία. Ενώ σε μεγάλο βαθμό θεσμικά το εθνογραφικό ντοκιμαντέρ συνεχίζει να ορίζεται από την συμμετοχή κοινωνικών επιστημόνων και τη διεξαγωγή εθνογραφικής έρευνας στην παραγωγή του ντοκιμαντέρ, στην πραγματικότητα ο όρος είναι πολύ πιο διευρυμένος και ανοιχτός, αγκαλιάζοντας πολλές διαφορετικές οπτικές και προσεγγίσεις.
Συχνά, τα τελευταία χρόνια δημιουργοί ντοκιμαντέρ αποκαλούν το έργο τους εθνογραφικό ή αναφέρουν ότι έχει εθνογραφικά στοιχεία, για διάφορους λόγους: για παράδειγμα προκειμένου να διαφοροποιήσουν το έργο τους από την γενική κατηγορία του ντοκιμαντέρ ή προκειμένου να προσδώσουν στο έργο τους ένα χαρακτηρισμό που θα αποδίδει μια πιο ‘ανθρώπινη’, ‘ευαίσθητη’ ματιά ή ακόμα και ένα επιστημονικό κύρος. Είναι τρομερά ενδιαφέρουσα (αλλά και τεράστια) συζήτηση αυτή, οι λόγοι δηλαδή για τους οποίους συμβαίνει κάτι τέτοιο. Αλλά σε κάθε περίπτωση είναι και ενδεικτικό της ‘ανόδου’ ή της αναγνωρισιμότητας του είδους του εθνογραφικού κινηματογράφου από κοινό και δημιουργούς. Αντί ορισμού, αν θέλουμε να σκεφτούμε κάποια κεντρικά χαρακτηριστικά του εθνογραφικού ντοκιμαντέρ, τότε μπορούμε να σκεφτούμε παράγοντες όπως ο χρόνος (που η σκηνοθέτιδα περνάει με αυτές που κινηματογραφεί), η ηθική της στάσης της δημιουργού απέναντι στις συνομιλήτριες της, η οικειότητα που έχει με αυτές που κινηματογραφεί και συνομιλεί, όπως και η ειλικρίνεια στον τρόπο με τον οποίο επιλέγει να αναπαραστήσει αυτές που κινηματογραφεί - ειλικρίνεια σε σχέση με τις δικές της οπτικές, απόψεις και συναισθήματα.
Το Ethnofest μετρά δέκα χρόνια από την ίδρυσή του. Πώς προέκυψε η ιδέα δημιουργίας του φεστιβάλ και πώς αξιολογείτε την μέχρι τώρα πορεία του;
Το φεστιβάλ ξεκίνησε το 2010 από τον Κωνσταντίνο Αϊβαλιώτη και τον Νικόλα Σφακιανάκη με στόχο να ανοίξει ένα διάλογο για τη θέση και τις δυνατότητες του ιδιαίτερου αυτού κινηματογραφικού φαινομένου, τη σχέση ανθρωπολογίας και εικόνας αλλά και του επίσης άγνωστου κλάδου της οπτικής ανθρωπολογίας. Είναι αλήθεια ότι όταν ξεκίνησε προκάλεσε μια μικρή αμηχανία. Επισκέπτες περίμεναν να δουν μόνο ταινίες με “εξωτικές φυλές” και όχι ταινίες που δεν τις αναγνώριζαν ως εθνογραφικές αλλά αυτό είναι ένα από τα πολλά θετικά που αυτός ο θεσμός έχει φέρει.
Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι η ουσιαστική αρχή του φεστιβάλ πάει λίγο πιο πίσω, το 2008, όταν σε συνεργασία με το Φεστιβάλ Πλατφόρμα Βίντεο (η ομάδα που διοργανώνει πλέον το πετυχημένο φεστιβάλ Animasyros), οργανώσαμε για πρώτη φορά ένα ειδικό αφιέρωμα σε Φοιτητικές Εθνογραφικές Ταινίες. Αυτή αποτέλεσε την πρώτη μας επαφή με το κοινό και η γενναιοδωρία των διοργανωτών, αλλά και η εμπιστοσύνη σε μια ιδέα κάπως “άγνωστη” είναι κάτι που δεν θα ξεχάσουμε ποτέ.
Υπήρξαν προκλήσεις στην διαμόρφωση του περιεχομένου του Ethnofest και την επικοινωνία του ανά τα χρόνια; Δεδομένου ότι ήταν κάτι καινούργιο για το αθηναϊκό κοινό…
Η ιδιαιτερότητα αυτού του φεστιβάλ είναι ότι επικεντρώνεται σε ένα πολύ συγκεκριμένο μέρος της παραγωγής του ντοκιμαντέρ, το οποίο συνήθως βρίσκεται μεταξύ του επιστημονικού έργου και της κινηματογραφικής/καλλιτεχνικής δημιουργίας και συνεπώς δεν έχει, συνήθως, την προοπτική να φτάσει σε μεγαλύτερες πλατφόρμες προβολής ή να βρει κανονική διανομή - και η διαχείριση τέτοιου υλικού από ένα φεστιβάλ αποτελεί οπωσδήποτε μια τεράστια πρόκληση. Εμείς, από την αρχή της εμπλοκής μας με το είδος και με το φεστιβάλ ως πλατφόρμας προβολής του, πιστέψαμε και πιστεύουμε ότι το είδος αυτό, παρ’ ότι ίσως εξειδικευμένο, αφορά ένα πολύ μεγαλύτερο κοινό από αυτό στο οποίο συνήθως φτάνει και έτσι καταβάλαμε κάθε προσπάθεια για να δημιουργήσουμε (σταδιακά) τις συνθήκες να φτάσει ο κινηματογράφος αυτός σε περισσότερο κόσμο. Είμαστε πολύ χαρούμενοι που βλέπουμε ότι υπάρχει όλο και μεγαλύτερη ανταπόκριση, καθώς το αθηναϊκό κοινό έχει αγκαλιάσει το φεστιβάλ. Παραμένει φυσικά η τεράστια πρόκληση της οικονομικής διαχείρισης και βιωσιμότητας του φεστιβάλ, κάτι που αντιμετωπίζουν τα περισσότερα φεστιβάλ, όπως και άλλοι φορείς γνώσης και πολιτισμού, ιδιαίτερα στην παρούσα συγκυρία.
“Ο εθνογραφικός κινηματογράφος, ακαδημαϊκά τουλάχιστον, θεωρείται μέρος του ευρύτερου ‘κλάδου’ της οπτικής ανθρωπολογίας”
Θα μπορούσατε να μας δώσετε έναν ορισμό της οπτικής ανθρωπολογίας; Πώς επηρέασε η τεχνολογία την εξέλιξή της;
Ο όρος ‘οπτική ανθρωπολογία’ αναφέρεται στο κομμάτι αυτό της κοινωνικής ανθρωπολογίας το οποίο καταπιάνεται με την μελέτη του οπτικού πολιτισμού ή /και την εν γένει μελέτη του πολιτισμού με οπτικά μέσα. Αυτά τα δύο συχνά (αλλά όχι απαραίτητα) συνυπάρχουν. Για παράδειγμα, κάποιες φορές, προκειμένου να ‘μιλήσει’ κανείς για κάποιες (πχ. ορατές) όψεις του ανθρώπινου πολιτισμού, είναι ίσως προτιμότερο να το κάνει μέσω της εικόνας, παρά μέσω του γραπτού λόγου - ή έστω μέσω ενός συνδυασμού των δύο. Ο εθνογραφικός κινηματογράφος, ακαδημαϊκά τουλάχιστον, θεωρείται μέρος του ευρύτερου ‘κλάδου’ της οπτικής ανθρωπολογίας (αν και όπως είπα πριν, τα τελευταία χρόνια τουλάχιστον το είδος έχει οπωσδήποτε διευρυνθεί και ξεφύγει από τα στενά αυτά όρια). Οπωσδήποτε, η τεχνολογία έχει επηρεάσει τον χώρο της οπτικής ανθρωπολογίας με πολλούς και διάφορους τρόπους, και φυσικά διαχρονικά . Αν σκεφτεί κανείς λοιπόν ως παράδειγμα το εθνογραφικό φιλμ καταλαβαίνει κανείς πως αλλαγές στην τεχνολογία, που έχουν ασφαλώς επηρεάσει γενικότερα την παραγωγή οπτικοακουστικών έργων, το έχουν ιστορικά επηρεάσει και συνεχίζουν να επηρεάζουν και να αλλάζουν το ιδίωμα αυτό. Παλαιότερα, αλλαγές στις τεχνολογίες παραγωγής φιλμ (όπως για παράδειγμα οι ελαφριές κάμερες 16mm ή το βίντεο) έχουν επίσης επηρεάσει το είδος, όπως ασφαλώς και γενικότερα το ντοκιμαντέρ.
Η διαθέσιμη τεχνολογία αποτελεί έναν από τους παράγοντες και τους πόρους (μαζί με κοινωνικούς, οικονομικούς, εκπαιδευτικούς κλπ), τους οποίους θα χρησιμοποιήσει η δημιουργός διαλεκτικά με τις ανάγκες της ιστορίας που θέλει να αφηγηθεί και με το κοινό στο οποίο στοχεύει να φτάσει το έργο της. Ασφαλώς, με τις ψηφιακές τεχνολογίες έχει απλοποιηθεί και έχει γίνει σημαντικά πιο φθηνή η παραγωγή και των εθνογραφικών ταινιών, οπότε και έχει αντίστοιχα αυξηθεί τόσο η παραγωγή όσο και οι τρόποι για να φτάσει ένα έργο στο κοινό.
Παράλληλα, νέες τεχνολογίες έχουν επιτρέψει πειραματισμούς τόσο με τη φόρμα του φιλμ όσο και με τις πλατφόρμες προβολής/παρουσίασης του, οδηγώντας για παράδειγμα σε πολύ ενδιαφέροντα παραδείγματα συμμετοχικών παραγωγών και προβολών ταινιών. Ένα καλό παράδειγμα αυτής της τάσης είναι η ταινία “Οι Εξεγέρσεις του Μάριμπορ: Ένα Ζωντανό, Συμμετοχικό Ντοκιμαντέρ”, που προβάλαμε το 2017, και στην οποία το κοινό καλούνταν να αποφασίσει μέσα από συζητήσεις την κατεύθυνση που θα πάρει η ταινία.
Τι θα παρακολουθήσουν οι θεατές στην 10η, επετειακή έκδοση;
Η δέκατη έκδοση του φεστιβάλ είναι η πιο πλούσια στην ιστορία μας, και διέπεται από ένα εορταστικό και αναστοχαστικό πνεύμα. Το φετινό θα είναι το μεγαλύτερο φεστιβάλ στην ιστορία μας - καθώς φέτος δοκιμάζουμε για πρώτη φορά τη διάρκεια μιας ολόκληρης εβδομάδας και έχουμε φυσικά αντίστοιχα εμπλουτίσει το πρόγραμμα μας για να περιλάβει όλες αυτές τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ταινίες που θεωρήσαμε ότι δεν μπορούν να αποκλειστούν. Οι τρεις βασικές ενότητες του προγράμματος είναι κατ’ αρχάς η αγαπημένη μας ‘Φοιτητικές ταινίες’ όπου προβάλλουμε το έργο μεταπτυχιακών φοιτητών από προγράμματα Οπτικής Ανθρωπολογίας ή άλλων συναφών προγραμμάτων από όλο τον κόσμο, το ‘Πανόραμα’ όπου εντάσσονται οι παραγωγές πρωτοπόρων κινηματογραφιστών της ανθρωπολογίας, της εθνογραφίας και των κοινωνικών επιστημών - όπως και ταινίες από τη διεθνή παραγωγή οι οποίες θεωρούμε ότι συνομιλούν με τις κοινωνικές επιστήμες, και οι ‘Κινηματογραφικοί Πειραματισμοί στην Εθνογραφία’ όπου παρουσιάζονται ταινίες που ωθούν στα όριά τους τα μέσα, τις φόρμες, τις αφηγηματικές τεχνικές και πρακτικές της παραγωγής εθνογραφικών ταινιών.
Φέτος εγκαινιάζουμε και μια νέα ενότητα που αφορά αυτό ακριβώς που σημειώσαμε προηγουμένως σχετικά με την παρακολούθηση της παραγωγής εθνογραφικών ταινιών στην Ελλάδα. Την ονομάσαμε Initiations, και σε αυτή εξετάζουμε και προβάλλουμε τις πρώτες ‘δοκιμές’ νέων δημιουργών στον εθνογραφικό κινηματογράφο.
Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια έχουμε εντάξει ειδικές θεματικές ενότητες προβολών σχετικών με κοινωνικά ζητήματα και τις οπτικές/ανθρωπολογικές προσεγγίσεις πάνω σε αυτά. Για το 2019, η μία θεματική ενότητα έχει τίτλο Εξευγενισμός υπό αμφισβήτηση σε καιρούς αλλαγών: από την κοινωνική οικονομία στην επιθετική αστική ανάπτυξη και επικεντρώνεται στο φαινόμενο του εξευγενισμού και στην αστική ανάπτυξη. To δεύτερο θεματικό αφιέρωμα έχει τίτλο «Η Ήπειρος μέσα από το ντοκιμαντέρ: Μουσική, τραγούδι, χορός και μηχανισμοί διαχείρισης της ”πολιτιστικής κληρονομιάς”» και θα παρουσιάσει μια σειρά παλαιότερων και πρόσφατων ντοκιμαντέρ που εστιάζουν στην Ήπειρο ως γεωγραφική και πολιτισμική ενότητα. Τέλος, με αφορμή την επετειακή έκδοση του φεστιβάλ μια ειδική ενότητα υπό τον τίτλο «9+1 στιγμές / 10 χρόνια Ethnofest» περιλαμβάνει μία επιλεγμένη ταινία από την κάθε χρονιά του φεστιβάλ.
Info
10o Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου της Αθήνας
27 Νοεμβρίου έως 4 Δεκεμβρίου 2019
Κινηματογράφος Άστορ, Σταδίου 28 (είσοδος εντός στοάς Κοραή) (ΜΕΤΡΟ Πανεπιστήμιο)Τιμές εισιτηρίων:
3 ευρώ ανά προβολή | 2 ευρώ ανά προβολή για φοιτητές | 10 ευρώ περιορισμένος αριθμός καρτών διαρκείας για 5 προβολές | 15 ευρώ περιορισμένος αριθμός καρτών διαρκείας για 10 προβολές | 20 ευρώ περιορισμένος αριθμός καρτών διαρκείας για 15 προβολέςΗ είσοδος στις προβολές του αφιερώματος “Εξευγενισμός υπό αμφισβήτηση σε καιρούς αλλαγών: από την κοινωνική οικονομία στην επιθετική αστική ανάπτυξη” είναι δωρεάν.
Είσοδος ελεύθερη για ανέργους και ΑμεΑ.
Είσοδος ελεύθερη στα masterclasses και τα πάνελ συζητήσεων.
Για περισσότερες πληροφορίες και το αναλυτικό πρόγραμμα: www.ethnofest.gr