«Πριν από την εποχή του digital και του video, κάποιον σαν τον Ντόναλντ Τραμπ θα ήταν αδύνατον να τον φανταστούμε καν». Ο Ρόμπερτ Κάπλαν, ο διάσημος αμερικανός συγγραφέας, απαντούσε στο Oικονομικό Φόρουμ των Δελφών σε μια ερώτηση για την σχέση ανάμεσα στο νέο, ψηφιακό τοπίο ενημέρωσης και επικοινωνίας των ανθρώπων και στην κρίση της φιλελεύθερης δημοκρατίας στον κόσμο.
Στους Δελφούς, όπως και σε κάθε ανάλογη συνάντηση οπουδήποτε αυτόν τον καιρό, δύο είναι τα ερωτήματα που κυριάρχησαν στις συζητήσεις:
- Κινδυνεύει στ’ αλήθεια η Ευρώπη (και η δημοκρατία) από την άνοδο του αντι-ευρωπαϊκού εθνικισμού και του προστατευτισμού;
- Και είναι η εκρηξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης συνδεδεμένη με την άνοδο του αυταρχικού λαϊκισμού;
Στην πραγματικότητα, είχε πει σ ένα άλλο φόρουμ ο πολύς Φράνσις Φουκουγιάμα, τα δύο ερωτήματα συνδέονται στενά μεταξύ τους. Γιατί μόνον η Ευρώπη έχει την θεσμική δύναμη και την δυνατότητα να θέσει το facebook και τις άλλες μεγάλες πλατφόρμες υπό δημοκρατικό έλεγχο. Αν η Ευρώπη αδυνατίσει τόσο, ώστε να μην μπορεί (η να μην θέλει) να το κάνει, δεν υπάρχει κανείς άλλος να το κάνει στην θέση της.
Είναι ενδεικτικό: Ο Φουκουγιάμα διευθύνει στο αμερικανικό πανεπιστήμιο Στάνφορντ ένα πρόγραμμα με τίτλο «Δημοκρατία και Ιντερνετ».
Όλη η συζήτηση για τον ρόλο των social media πήρε μεγάλες διαστάσεις, όταν άρχισε να τεκμηριώνεται ο ρόλος που έπαιξαν σε δύο ιστορικές στιγμές: Το Brexit και την εκλογή Τραμπ. Και στις δύο περιπτώσεις είναι βέβαιο ότι στήθηκαν εκστρατείες χειραγώγησης και ψευδών ειδήσεων μέσω αλυσίδων fake λογαριασμών και bots. Κανείς δεν μπορεί να πει τι ρόλο έπαιξαν και πόσο επηρέασαν το αποτέλεσμα. Το βέβαιο, όμως, είναι ότι έδρασαν και μάλιστα ανεμπόδιστα εξωτερικοί προς την δημοκρατική διαδικασία και εχθρικοί προς την δημοκρατία παράγοντες. Το βέβαιο είναι, επίσης, ότι όπως απέδειξε η έρευνα της υπόθεσης Cambridge Analytica, το facebook ήξερε. Και αδιαφορούσε.
Η άλλη όψη
Κι όμως. Όλα είχαν ξεκινήσει πολύ διαφορετικά. Η γρήγορη διάδοση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ήταν στα μάτια μας μια πραγματική επανάσταση εκδημοκρατισμού. Ο παλιός κάθετα οργανωμένος, ιεραρχημένος κόσμος της Ενημέρωσης, όπου ο δημοσιογράφος ή ο ειδικός μιλά και γράφει από το ύψος της αυθεντίας του και ο αναγνώστης, ακροατής η θεατής προσλαμβάνει σιωπηλός, τελείωσε. Τα social media κατέλυσαν την ιεραρχία, έδωσαν δικαίωμα ισηγορίας σε όλους τους χρήστες, η γνωμη του επαϊοντος και του καθενός από εμάς είχε το ίδιο βάρος, καταλάμβανε τον ίδιο χώρο. Αυτό δεν είναι δημοκρατία;
Επιπλέον τα social media, από τις μέρες της αραβικής άνοιξης ώς την κινητοποίηση των “κίτρινων γιλέκων”, απέδειξαν πως μπορούν να γίνουν το όχημα μιας μεγάλης, μαζικής κινητοποίησης μ έναν τρόπο οριζόντιο, χωρίς ηγεσία η οργάνωση κλασσικού τύπου, κομματική, συνδικαλιστική ή κινηματική. Ωραίο δεν είναι;
Μα σιγά-σιγά αρχίσαμε να διακρίνουμε την άλλη όψη του νομίσματος. Οι αλγόριθμοι που κινούν τις μεγάλες αυτές πλατφόρμες φροντίζουν να μας τροφοδοτούν μόνον με ειδήσεις, ιδέες, προϊόντα που έχουν ήδη βεβαιωθεί ότι θα μας αρέσουν, η εμπορική τους αποστολή είναι να μας έχουν ευχαριστημένους- άρα να μην μας εκθέτουν ποτέ στην αντίθετη άποψη, στην πληροφορία που θα κλονίσει τις πεποιθήσεις μας. Η επικοινωνία μέσω facebook μας κλείνει, όλο και περισσότερο σε ένα κύκλο ανθρώπων που μας μοιάζουν, σκέφτονται σαν εμάς. Κι όταν κάποτε έρθουμε σε επαφή με μια αντίθετη άποψη, μας φαίνεται τερατώδης και ο φορέας της ακατανόητος, αν όχι ύποπτος.
Επιπλέον, αν στον «παλιό» κόσμο της ενημέρωσης η ψευδής είδηση ήταν εύκολο να αποκαλυφθεί και να διαψευστεί, γιατί ο φορέας της ήταν γνωστός, ελέγξιμος, τώρα είναι αδύνατο να βρεις αν η πληροφορία που έγινε viral ξεκίνησε από μια αξιόπιστη πηγή, έναν κανονικό άνθρωπο, ένα τρολ της Αγίας Πετρούπολης, έναν πιτσιρίκο από το Βέλες ή ένα ιντερνετικό ρομπότ.
Κανείς δεν πιστεύει κανέναν
Κι έτσι διαπιστώνουμε πως τα social media επιτάχυναν την πτώση των παλαιών media, υπονόμευσαν το κύρος και την αξιοπιστία τους, χωρίς όμως να δημιουργήσουν ένα νέο περιβάλλον εμπιστοσύνης. Όπως διαβάζουμε σε μια πρόσφατη αμερικανική έρευνα, «οι 7 στους 10 αμερικανούς χρησιμοποιούν γενικά facebook, το 45% των αμερικανών το χρησιμοποιούν ως πηγή για να μαθαίνουν τις ειδήσεις, αλλά η μεγάλη πλειοψηφία τους δεν περιμένει οι ειδήσεις αυτές να είναι αξιόπιστες». Κανείς δεν πιστεύει κανέναν. Αυτή η γενική απώλεια εμπιστοσύνης κάνει πρακτικά αδύνατον να ενσωματωθεί η γενικευμένη δυσαρέσκεια ή αγανάκτηση, που (γιά άλλους, πολυσυζητημένους λόγους) ανθεί στις δυτικές κοινωνίες, στο παιχνίδι του πολιτικού ανταγωνισμού, της δημοκρατίας.
Η καμπάνια Τραμπ μας έδωσε, επίσης, την πρώτη γεύση μιας δραματικής αλλαγής στον τρόπο της πολιτικής. Ενώ τα κόμματα απευθύνονταν σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, προσπαθώντας να συνθέσουν τις προσδοκίες και τα ενδιαφέροντά τους σε ένα πλαίσιο ιδεών και πολιτικών προτάσεων, τώρα είδαμε πως η χρήση των big data επιτρέπει μια εξατομικευμένη διατύπωση του πολιτικού μηνύματος, στον καθένα από εμάς, με βάση τα γούστα, τις προτιμήσεις, τις απόψεις και τις συνθήκες ζωής του καθενός από εμάς. «Θα υπάρχουν πολιτικά, δημοκρατικά κόμματα στην εποχή όπου τα big data θα ορίζουν την πολιτική επικοινωνία;»- αναρωτιόταν ένας αναλυτής. «Η θα έχουμε μια απ’ ευθείας επικοινωνία του χαρισματικού δημαγωγού με κάθε πελάτη του ξεχωριστά;»
Υπερβολές; Οι πιο αισιόδοξοι πιστεύουν ότι βρισκόμαστε απλώς σε μια μεταβατική φάση, όπου ένας νέος κόσμος τεχνολογιών επικοινωνίας γεννήθηκε και δεν έχουν ακόμη βρεθεί οι κανόνες ενσωμάτωσής του στον δημοκρατικό κανόνα. Αργά ή γρήγορα θα βρεθεί. Η Ευρώπη ήδη το ψάχνει. Οι περισσότεροι, στο πρόσφατο Φόρουμ των Δελφών, αυτό υποστήριξαν. Συμφωνώ μαζί τους. Στο μεταξύ, όμως, ας έχουμε το νου μας.-