Δημόσια Ιστορία και Δημόσιοι Ιστορικοί

Οι ιστορικοί οφείλουν να μιλούν πολύ ακόμη κι αν κουράζουν.
BrianAJackson via Getty Images

Σύμφωνα με τους θετικιστές κυρίως ιστορικούς, όποιος ελέγχει το παρελθόν ελέγχει και το μέλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, ο ιστορικός αποκτά μια ιδιαίτερη θέση, αφού η καταγραφή των παρελθοντικών γεγονότων λαμβάνει χώρα από τη «θεία» του πένα. Όχι δίχως ειρωνεία, ο ηγέτης της Βρετανίας κατά τη διάρκεια του Β′ Παγκόσμιου Πολέμου, Ουίνστον Τσώρτσιλ, ομολογούσε πως η ιστορία θα του φερόταν καλά, καθώς σκόπευε να τη γράψει ο ίδιος. Πράγματι, τα Απομνημονεύματά του επηρέασαν καθοριστικά την πρόσληψη του έργου του από την παγκόσμια κοινή γνώμη, σε σημείο τέτοιο ώστε να λησμονούνται συχνά τεράστια στρατηγικά του σφάλματα όπως η απόφαση για εκστρατεία κατά της Καλλίπολης κατά τον Μεγάλο Πόλεμο.1 Σύγχρονες κινηματογραφικές ταινίες όπως το «The Darkest Hour» παρουσιάζουν έτσι μια θετική εικόνα του Τσώρτσιλ, λειαίνοντας την ορισμένες φορές τραχεία φυσιογνωμία του και αποκρύπτοντας τις βεβιασμένες του εκτιμήσεις που συχνά είχαν ολέθρια αποτελέσματα.

Από την πλευρά του, ο Βρετανός ιστορικός Πλαμπ διατύπωσε την άποψη περί «θανάτου του παρελθόντος», διακρίνοντας τις ταχείες πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις της εποχής του.2 Ωστόσο, οι τελευταίες έμελλε τελικά να μη μειώσουν τη βαρύτητα του παρελθόντος στην εξέλιξη ακόμη και νεωτερικών ή μετανεωτερικών κοινωνιών. Προηγμένα ευρωπαϊκά κράτη συνεχίζουν να διοικούνται από παλαιές πολιτικές οικογένειες, η παράδοση επιμένει να επηρεάζει το κρατικό δίκαιο, ενώ οι διεθνείς διακρατικές σχέσεις δεν παύουν να μένουν προσηλωμένες στα ιστορικά τους προηγούμενα. Το Μακεδονικό είναι μεταξύ άλλων μια απόδειξη για το γεγονός πως οι λαοί εξακολουθούν να βλέπουν το μέλλον τους βασισμένο στο ιστορικίζον παρελθόν τους.

Περιέργως, ενώ το παρελθόν δεν απεβίωσε ούτε επήλθε το τέλος της ιστορίας όπως το προέβλεψε ο Φουκουγιάμα, ο ρόλος των ιστορικών παρέμεινε αρκετά περιορισμένος. Όπως σωστά έγραψε ο Πολυμέρης Βόγλης, από τη συζήτηση για το Μακεδονικό δεν έλειψε καμία φωνή, εκτός από εκείνη όσων ασχολούνται επαγγελματικά με το παρελθόν.3 Με εξαίρεση την έκδοση ελαχίστων έργων όπως αυτό των Καρπόζηλου-Χριστόπουλου από τις εκδόσεις Πόλις4 ή μια γενική συλλογή υπογραφών από ακαδημαϊκούς5, η δημόσια σφαίρα συνέχισε να μονοπωλείται από μη εμπεριστατωμένες φωνές, οι οποίες βάσισαν τις συχνά άτοπες διακηρύξεις τους σε ψευδοϊστορικά στοιχεία. Το Μακεδονικό αποτέλεσε δηλαδή άλλη μια απόδειξη της παράδοξης συνύπαρξης ενός άκρατου ενδιαφέροντος για το παρελθόν και της απαξίωσης του επαγγελματικού κλάδου των ιστορικών.

Μπροστά σε μια τέτοια κατάσταση, εύλογα ανακύπτουν στην επιφάνεια ερωτήματα σχετικά με το ρόλο της ιστορίας στον δημόσιο λόγο. Η δημόσια ιστορία, η ιστορία που ξεφεύγει από τα ακαδημαϊκά έδρανα στοχεύοντας στην καρδιά της κοινωνίας,6 θεωρείται εν πολλοίς αίτημα ορισμένων περιφερειακών φωνών εντός κι εκτός των πανεπιστημίων παρά διάσταση της ελληνικής πραγματικότητας. Οι λόγοι είναι αρκετοί, λ.χ. η έλλειψη χρηματοδότησης, η δυσκολία του εγχειρήματος προσέγγισης ενός μη εκπαιδευμένου κοινού, ο κλειστός χαρακτήρας των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων. Τα αποτελέσματα όμως μιας τέτοιας κατάστασης θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως τραγικά.

Η απουσία των ιστορικών από τον δημόσιο χώρο ήταν από τους παράγοντες που οδήγησαν καταρχάς στην υιοθέτηση ακραίων πολιτικών απόψεων. Η άνοδος νεοναζιστικών ομάδων και η μαζική ένταξη ανηλίκων σε αυτές αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Το να εξηγείς σε έναν έφηβο πως «ο Χίτλερ ήταν κακός» αποτελεί προφανώς ένδειξη μιας ανορθολογικής τακτικής: σημαντικότερα αποτελέσματα πιθανότατα θα είχε μια επίσκεψη στο Κομμένο, το Δοξάτο, την Κάνδανο, τα Καλάβρυτα και τους δεκάδες άλλους μαρτυρικούς τόπους όπου έλαβαν χώρα οι θηριωδίες των κατοχικών στρατευμάτων, συνδυασμένη με την παράθεση προφορικών μαρτυριών και τη δημιουργία μιας αναλυτικής αφήγησης.7 Σε κοινωνίες με ισχυρή γνώση του ιστορικού τους παρελθόντος όπως τα Ανώγεια, η ανοχή απέναντι σε κάθε είδους υποστηρικτές του φασισμού και των παραγώγων του είναι μηδενικές.8

Επιπρόσθετα, η ανάληψη πρωτοβουλιών από τους ιστορικούς δύναται να ενισχύσει την κατανόηση του σύγχρονου κόσμου. Προφανώς η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ούτε ως τραγωδία ούτε ως φάρσα, συνήθως δε δεν επαναλαμβάνεται ουδόλως. Ωστόσο, η ανάλυση φαινομένων όπως η μετανάστευση του 19ου αιώνα ή της δεκαετίας του 1950, εύλογα ενισχύει την κατανόηση της ετερότητας. Οι πόλεμοι, οι οικονομικές κρίσεις, οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών αποτελούν γνωρίσματα κάθε ανθρώπινης κοινωνίας, από την προϊστορία έως σήμερα. Η ορθή τους κατανόηση παραδίδει διδάγματα ικανά να εφαρμοστούν στο παρόν.

Με αυτά τα δεδομένα, αποτελεί ζητούμενο το ποιος μπορεί τελικά να αναλάβει το βάρος της δημόσιας ιστορίας. Ποιος δηλαδή θα αφήσει το ακαδημαϊκό πλαίσιο για να κατευθυνθεί προς μία κοινωνία που ορισμένες φορές είναι αρνητικά προκατειλημμένη εναντίον του και εντός της βρίσκονται αρκετά ακραία στοιχεία. Προφανώς, ο διάλογος αυτός μόνο εύκολος δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί: απαιτεί όχι μόνο να σέβεσαι τις τάξεις στις οποίες θα απευθυνθείς, μα το να αποτελείς κι εσύ ο ίδιος οργανικό τους μέλος. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει με τη σειρά του την επίγνωση του κοινωνικού ρόλου της ιστορίας: πως δηλαδή το δικαίωμα της γνώσης κάθε ψηφίδας του παρελθόντος ανήκει όχι μόνο στις ελίτ, αλλά και στα κατώτερα λαϊκά στρώματα, κοινώς στον φτωχό υπάλληλο, τον εργάτη, τον αγρότη, τον μετανάστη. Εξάλλου το κάθε κράτος χρηματοδοτεί την ανάπτυξη της όποιας επιστήμης με γνώμονα την κοινωνική δράση της και όχι τον βαθμό πνευματικής τελείωσης των ακαδημαϊκών θεραπόντων της.

Συμπερασματικά, η βαρύτητα που εξακολουθεί να δίνεται στο παρελθόν από τις ανθρώπινες κοινωνίες δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την πρόοδο της ιστορικής επιστήμης. Μιας επιστήμης όμως δημόσιας, απευθυνόμενης σε όποιον αποζητά τη γνώση της. Οι ιστορικοί οφείλουν να μιλούν πολύ ακόμη κι αν κουράζουν, να γίνουν δηλαδή ιστορικοί του δήμου ή -ορθότερα- δημόσιοι ιστορικοί. Η μόρφωση της κοινωνίας αποτελεί καθήκον και τιμή.

1 Γουίνστον Τσώρτσιλ, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Γκοβόστης, Αθήνα 2010 (δύο τόμοι)

2 J. H. Plumb, Ο Θάνατος του Παρελθόντος, Μεταίχμιο, Αθήνα 2007

3 Πολυμέρης Βόγλης, “Ιστορία χωρίς ιστορικούς”, στο: https://www.efsyn.gr/arthro/istoria-horis-istorikoys?fbclid=IwAR0LuC0o6V9PVQkwHoSG5Nv2dImx8vuYuyspDZtCsZxeHfZoSA2dXAvWsIg

4 Κωστής Καρπόζηλος, Δημήτρης Χριστόπουλος, 10+1 ερωτήσεις και απαντήσεις για το Μακεδονικό, Πόλις, Αθήνα 2018

5 http://www.topontiki.gr/article/281897/yper-tis-symfonias-ton-prespon-ypografoyn-320-politikoi-kai-kallitehnes

6 Χάρης Αθανασιάδης, Τα αποσυρθέντα βιβλία, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2015, σ. 16-17

7 Βλ. χαρακτηριστικά Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2003

8 https://tvxs.gr/news/ekloges-septembris-2015/oyte-mia-psifos-apo-ta-anogeia-sti-xrysi-aygi

Δημοφιλή