Η Ευρώπη, η Τουρκία και οι τουλίπες

Η Ευρώπη, η Τουρκία και οι τουλίπες
Murad Sezer / Reuters

Ο σουλτάνος Αχμέτ Γ΄ κυβέρνησε την Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1703 ως το 1730. Η βασιλεία του αποτέλεσε μια περίοδο ξεγνοιασιάς και οικονομικής ευμάρειας για την Κωνσταντινούπολη, αλλά και ολόκληρη την χώρα γενικότερα. Η εποχή των μεγάλων κατακτήσεων είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Τα σύνορα του κράτους παγιώνονταν σταδιακά και τα διαστήματα ειρηνικής ζωής γίνονταν πλέον μεγαλύτερα. Οι Τούρκοι βέβαια θα εξακολουθούσαν να εμπλέκονται σε διάφορους πολέμους, αποσκοπώντας όμως περισσότερο στην διατήρηση των κεκτημένων εδαφών παρά στην επέκταση. Τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα της αυτοκρατορίας άρχιζαν να εγκαταλείπουν την λιτή ζωή των εκστρατειών και στρέφονταν προς τις τέχνες, την καλαισθησία αλλά και την υπερβολική πολυτέλεια.

Commons wikimedia

Οι Οθωμανοί αριστοκράτες συναγωνίζονταν μεταξύ τους στο ποιος είχε την πιο μεγάλη και όμορφη έπαυλη και ποιος φορούσε τα πιο πολυτελή ρούχα και κοσμήματα. Η ένδυση είχε πλέον ως βασικό σκοπό της την επίδειξη, με τα πανάκριβα γουναρικά και τα χρυσοκέντητα μεταξωτά να γίνονται ανάρπαστα στην «υψηλή κοινωνία». Οι δημόσιες τελετές, οι επίσημες υποδοχές, τα συμπόσια και γενικά όλες οι κοινωνικές εκδηλώσεις, χαρακτηρίζονταν από υπερβολική χλιδή και πλούτο. Ενδεικτική είναι η περίπτωση του 1720, όταν μόνο τον μήνα Σεπτέμβριο γιορτάστηκαν οι γάμοι πέντε πριγκιπισσών και η περιτομή ισάριθμων πριγκίπων. Τον χειμώνα διοργανώνονταν συγκεντρώσεις σε πολυτελείς κλειστούς χώρους, όπου προσφερόταν μια μεγάλη ποικιλία γλυκών, ενώ διάφοροι λόγιοι απήγγειλαν στίχους από ποιήματα και τραγούδια. Τα καλοκαίρια, οι Οθωμανοί ευγενείς προτιμούσαν τα υπαίθρια δείπνα, με φωταψίες μέσα στους καταπράσινους κήπους του σαραγιού ή διαφόρων επαύλεων. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι τα αριστοκρατικά συμπόσια εκείνης της περιόδου συνοδεύονταν συνήθως από ταχυδακτυλουργικές επιδείξεις, διαγωνισμούς μουσικής ή σκοποβολής, ιπποδρομίες και άλλους αγώνες.

Πέραν αυτών, οι πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα στην Τουρκία έμειναν στην ιστορία και για μια νέα μόδα, η οποία εξελίχθηκε σε λατρεία: την τουλίπα. Το όμορφο αυτό λουλούδι ήρθε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από την Ολλανδία και αμέσως κέρδισε τις καρδιές όλων των κατοίκων της Κωνσταντινούπολης. Φτωχοί και πλούσιοι ήθελαν να στολίσουν τις κατοικίες τους με όσο το δυνατόν περισσότερες τουλίπες μπορούσαν. Οι βολβοί του συγκεκριμένου φυτού άρχισαν να εισάγονται σε τεράστιες ποσότητες, ικανές να ανταποκριθούν στην ολοένα αυξανόμενη ζήτηση της αγοράς. Οι τουλίπες στόλιζαν το παλάτι του σουλτάνου, τα αρχοντικά των πλούσιων Κωνσταντινουπολιτών αλλά και τα παράθυρα των φτωχικών σπιτιών, στις ακτές του Βοσπόρου. Ο μέγας βεζίρης (πρωθυπουργός) της αυτοκρατορίας, Ιμπραήμ πασάς, ενθάρρυνε την καλλιέργεια του δημοφιλούς φυτού, θεσπίζοντας διάφορα ειδικά βραβεία ως αμοιβή.

Anadolu Agency via Getty Images

Με αυτόν τον τρόπο τα είδη τουλίπας στην Κωνσταντινούπολη έφθασαν τα 100. Η φρενίτιδα όμως που προκάλεσε το λουλούδι από την Ολλανδία δεν περιορίστηκε στην κηπουρική. Η τουλίπα πέρασε ως μοτίβο στην ζωγραφική, την αρχιτεκτονική, την διακόσμηση κτιρίων, την υφαντουργία, την ραπτική κ.α. Τα σημάδια αυτής της μόδας είναι ορατά ακόμα και σήμερα, στην ζωή της σύγχρονης Τουρκίας. Τα αεροπλάνα της εταιρίας Turkish Airlines (Τουρκικές Αερογραμμές) έχουν ζωγραφισμένη στην άτρακτό τους μια τουλίπα σε γκρίζο ανοικτό χρώμα. Δικαίως λοιπόν οι αρχές του 18ου αιώνα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ονομάστηκαν «Εποχή των Τουλιπών».

Το γενικότερο πνεύμα αλλαγής εκείνης της περιόδου επηρέασε και την διπλωματία. Εκτός από την οικονομική ευμάρεια και την καλλιτεχνική δραστηριότητα, η «Εποχή των Τουλιπών» χαρακτηρίστηκε και από μια ξεκάθαρη στροφή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς την Δύση. Η επιρροή της Ευρώπης υπήρξε περισσότερο ισχυρή από κάθε προηγούμενη φορά. Η τουρκική άρχουσα τάξη επιχειρούσε να εκσυγχρονίσει την οθωμανική κοινωνία δυτικοποιώντας την. Με την εκθαμβωτική χλιδή και τα βασιλικά τελετουργικά της, η αυλή του σουλτάνου προσπαθούσε να μιμηθεί την πολυτελή ζωή των Βερσαλλιών. Η οθωμανική τέχνη υιοθέτησε στοιχεία από το Ευρωπαϊκό Μπαρόκ. Οι Τούρκοι άνοιξαν πρεσβείες στις μεγάλες πρωτεύουσες της Δύσης, όπως στο Λονδίνο, στην Βιέννη και στο Παρίσι. Η επιρροή της Εσπερίας όμως δεν περιορίστηκε στα πολιτιστικά και διπλωματικά ζητήματα. Παράλληλα με τα καινούργια ήθη και τα καλλιτεχνικά μοτίβα, εισήχθησαν από την Ευρώπη και νέες τεχνολογίες, ενώ μπήκαν οι βάσεις της σύγχρονης τουρκικής βιομηχανίας. Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν πολλές βιβλιοθήκες αλλά και το πρώτο τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη που εξέδιδε κείμενα στην Οθωμανική και Αραβική γλώσσα. Μέχρι τότε, όσα κείμενα τυπώνονταν ήταν στα Ελληνικά, τα Εβραϊκά ή τα Αρμένικα.

Η «Εποχή των Τουλιπών» τερματίστηκε τελικά με βίαιο τρόπο το 1730. Την χρονιά εκείνη δεκαεπτά γενίτσαροι επαναστάτησαν, διαμαρτυρόμενοι για την υπερβολική χλιδή του σουλτάνου Αχμέτ Γ΄, τα νέα ήθη τα οποία είχε εισαγάγει, καθώς και για κάποιες ήττες του τουρκικού στρατού από την Περσία. Μαζί με τους αρχικά εξεγερθέντες ενώθηκε και ένα μεγάλο τμήμα των κατοίκων της Κωνσταντινούπολης αλλά και πολλοί στρατιώτες από διάφορες μονάδες που στάθμευαν στην οθωμανική πρωτεύουσα. Η εξέγερση έλαβε γρήγορα μεγάλες και ανεξέλεγκτες διαστάσεις και η καταστολή της κατέστη αδύνατη. Ο Αχμέτ Γ΄ αναγκάστηκε να παραιτηθεί, ενώ ο μεγάλος βεζίρης, Ιμπραήμ πασάς, εκτελέστηκε. Στον θρόνο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ανήλθε ο Μαχμούτ Α΄, ανιψιός του ανατραπέντος σουλτάνου. Ο Αχμέτ Γ΄ παρέμεινε φυλακισμένος στο παλάτι για το υπόλοιπο της ζωής του και πέθανε το καλοκαίρι του 1736.

DEA / G. DAGLI ORTI via Getty Images

Οι αιτίες για την εξέγερση του 1730 δεν ήταν μόνο το ολοένα διευρυνόμενο χάσμα ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους και η αγανάκτηση του λαού για την προκλητική επίδειξη χλιδής των Οθωμανών αρχόντων. Ο προσανατολισμός της αριστοκρατίας των Τούρκων προς την Δύση δεν θα έμενε χωρίς αντιδράσεις. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία έδινε την εντύπωση ότι αναγνώριζε την Ευρώπη ως ανώτερή της στις τέχνες, τα γράμματα και τις επιστήμες και αυτό δυσαρεστούσε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Η εξέγερση του 1730 έδειξε – ίσως για πρώτη φορά τόσο ξεκάθαρα – τους δύο αντίθετους κόσμους οι οποίοι συναποτελούν την Τουρκία μέχρι τις μέρες μας. Από τη μια οι «Τουλίπες», η Δύση, η Ευρώπη, ο εκσυγχρονισμός. Από την άλλη η Ανατολή, η Ασία, η παράδοση, το Ισλάμ. Η συνύπαρξη των δύο αντίθετων αυτών κόσμων και προσανατολισμών υπήρξε πάντα προβληματική και συγκρουσιακή. Το 1922 η δυτικότροπη Τουρκία θριάμβευσε με την κατάργηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον Κεμάλ. Σήμερα, η παραδοσιακή σουλτανική Τουρκία έχει περάσει στην αντεπίθεση, με τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και την ηγεμονική πολιτική του στο εσωτερικό της χώρας αλλά και το εξωτερικό.

Δημοφιλή