Απόψεις έχω. Και ποιος δεν έχει. Αλλά κυκλοφορούν τόσες κάθε μέρα όχι και τόσο πρωτότυπες που προτιμώ την περιγραφή απλώς του κόσμου που μας περιβάλει. Και την εξήγησή του! Αν όμως κανείς μιλάει για πράξεις, καλό είναι να έχει και κάποια ντοκουμέντα στη βαλίτσα του. Γιατί μερικές από τις πράξεις -τα γεγονότα, αν θέλετε- είναι τόσο απίθανα που τα λαμβάνουν ως μυθοπλασία. Όπως αυτό που μου συνέβη στη Δήλο. Είχα πάει για να γυρίσω ένα γνωστό ρωμαϊκό μωσαϊκό με δελφίνια για την ταινία μου Άνθρωποι και Θεοί. Ήθελα να γυρίσω και μερικά αληθινά δελφίνια για να ζωντανέψουν τα πέτρινα. Αλλά ύστερα από ένα μήνα πηγαινέλα στο Αιγαίο, πουθενά δελφίνια. Πριν μπούμε στη βαρκούλα που θα μας επέστρεφε στη Μύκονο, άρχισα να φωνάζω στη θάλασσα: Πού είστε ρε δελφίνια; Ελάτε σας παρακαλώ! Και μόλις ξεκίνησε το ενάμιση μέτρο βαρκάκι, εμφανίζονται δώδεκα νεαρά δελφίνια τα οποία και μας συνόδευσαν μέχρι την Μύκονο. Έξι από τη μια μεριά και έξι από την άλλη. Από τη δική μου, άπλωνα το χέρι μου και τα χάιδευα. Το αφηγήθηκα σε μια συνέντευξη και ίσως είναι ο λόγος που βραβεύτηκε η ταινία στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης!
Τα αφηγήματα είναι συμπαθέστερα από την φλυαρία. Χάρη στην ποιητική τους διάσταση. Ο T.S. Elliot έχει ένα ποίημα στην «Έρημη Χώρα» (μεταφρασμένη από τον Σεφέρη) που είναι εμπνευσμένο από την περιπέτεια μια ομάδας εξερευνητών στον Βόρειο Πόλο. Και, στις Σημειώσεις, περιγράφει την περιπέτεια. Καθώς περπατούσαν ώρες ολόκληρες ανάμεσα σε παγόβουνα, ανέθεσαν σε έναν από την ομάδα να τους μετράει κάθε τόσο για να είναι βέβαιο ότι δεν είχε πέσει κανείς σε καμιά παγωμένη χαράδρα. Και αυτός που μετρούσε εύρισκε πάντα έναν παραπάνω!
Κανείς δεν είναι παντογνώστης, αν και είναι πολλοί που το αφήνουν να εννοηθεί! Ίσως γι′ αυτό οι αναγνώστες δεν προβληματίζονται και πολύ από αυτό που διαβάζουν, σε άρθρο η συνέντευξη. Και όταν σχολιάζουν είναι συνήθως για τα ορθογραφικά ή ιστορικά λάθη. Όπως κάνουν και στο καφενείο όταν διαφωνούν ζωηρά, συνήθως πολιτικά, με τους συμπότες τους. Τα ορθογραφικά λάθη είναι συχνά τυπογραφικά. Στα ιστορικά βέβαια μας χρειάζεται προσοχή. Επειδή ακριβώς κανείς μας δεν είναι παντογνώστης. Οι σχολιαστές που ψάχνουν για λάθη είναι περήφανοι όταν ανακαλύπτουν τουλάχιστο ένα.
Μια μέρα ένας καλά πληροφορημένος αναγνώστης σχολιαστής, σχολίασε - όχι το άρθρο! - το ιστορικό λάθος. Ότι τον 4ο αιώνα π.Χ. δεν υπήρχε ακόμα η Θεσσαλονίκη, στην οποία στρατοπέδευσε ο Ξέρξης, αλλά μόνο μια πολίχνη ονόματι Θέρμη. Την Θεσσαλονίκη έχτισε ο νεαρός Μακεδόνας Στρατηγός Κάσσανδρος σχεδόν δυο αιώνες αργότερα. Το λάθος ήταν μια φράση που έλεγε (αρχικά): ”ο Ξέρξης έκανε σταθμό στο ύψος της Θεσσαλονίκης”, γιατί βέβαια ο μέσος αναγνώστης δεν θα καταλάβαινε πού στάθμευσε ο Ξέρξης αν έβαζες το όνομα της σχεδόν άγνωστης πολίχνης - λιμάνι που προηγήθηκε. Κάπου χάθηκε η φράση, ίσως και στο λαρύγγι μου. Το λάθος το είδα κι′ εγώ όταν δημοσιεύθηκε αλλά ήταν πολύ αργά. Τέτοια μαθήματα πάντως είναι χρήσιμα. Για να έχουν όλοι οξεία την προσοχή τους στο τι γράφουν. Γιατί οι ζωηροί αναγνώστες θα διαβάσουν το βιβλίο μου Χρονολόγιο της Ελληνικής Αρχαιότητας (του οποίου τις ημερομηνίες κανείς δεν έχει ακόμα αμφισβητήσει) και θα μας βάλουν όλους σε δύσκολη θέση!
Σήμερα θα μιλήσω για μια ”ιστορική ανακάλυψη” που έκανα. Πώς η ευθεία γραμμή γέννησε τον Καπιταλισμό! Τόσο πίσω, που κανείς δεν θα μπορεί να με διορθώσει! Με ενέπνευσε βέβαια η ”Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους” του Φρίντριχ Ένγκελς και ″Η Πρωτόγονη Κομμουνιστική Κοινωνία” της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Τα δύο αυτά ενδιαφέροντα βιβλία είναι δημοφιλέστατα, ίσως γιατί είναι ακίνδυνα μια και ασχολούνται με πολύ μακρινά στον χρόνο θέματα! Είναι τόσο μακριά που η ανακάλυψη της ευθείας γραμμής σε μια τόσο μακρινή εποχή (ανάμεσα στην 9η και 7η Χιλιετηρίδα π. Χ.!) θα ήταν μια άκρως συγκινητική στιγμή. Γιατί δεν χρειάστηκε παρά μόνο μια στιγμή! Νομίζω πως είναι η στιγμή που γεννήθηκε ο Καπιταλισμός. Ανάμεσα στην Παλαιολιθική και την Νεολιθική περίοδο.
Η έρευνά μου στις πρωτόγονες κοινωνίες γίνεται το 1987. όταν το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής, Πολεοδομία και Περιβάλλοντος του Seine-Saint-Denis, μιας μεγάλης περιοχής που συνορεύει με το Παρίσι μου αναθέτει να γυρίσω μια ταινία με θέμα την Κατοικία, με σύμβουλο τον Έλληνα αρχιτέκτονα Ίωνα Μπούζεμπεργκ και με τίτλο ″Οι Ιδέες γίνονται αποδεκτές ή κινδυνεύουν;” Το Σεν-Σαιν-Ντενί βρίσκεται ¨εκτός των τειχών¨ εκεί που ξαπόστειλε ο Ναπολέων Γ′ τον εργατικό πληθυσμό του Παρισιού για να εγκαταστήσει σε νεόκτιστες πολυκατοικίες τις μεσο-αστικές οικογένειες που έμειναν άστεγες μετά το ¨ξεκοίλιασμα¨ του κέντρου του Παρισιού για να διανοιχτούν οι λεωφόροι που όλοι ξέρουμε.
Καμιά από τις πρώτες αστικές κατοικίες του ανθρώπου δεν έχει σωθεί. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι πρώτοι οικισμοί έγιναν όταν εμφανίστηκε η δυνατότητα καλλιέργειας της γης. Όταν δηλαδή οι νομάδες που γύριζαν από σπηλιά σε σπηλιά εγκαταστάθηκαν σε καταλύματα. Και αυτό έγινε στη Μεσοποταμία (όπως την ονόμασαν αργότερα οι Έλληνες) και απλώθηκε με τον καιρό στο λεγόμενο «γόνιμο τόξο», που θα φτάσει μέχρι τις νοτιο-δυτικές περιοχές της Μικράς Ασίας. Οι πρώτοι κάτοικοι λοιπόν ήταν πρώην νομάδες. Δεν είχαν δει ή ονειρευτεί σπίτι. Γνώριζαν μόνο σπηλιές με στόμιο λίγο ως πολύ στρογγυλό. Γι΄αυτό και τα πρώτα σπίτια που χτίστηκαν ήταν στρογγυλά, όπως είναι γνωστό. Πόρτες και παράθυρα ήταν αδύνατον να ανοιχτούν σε κυκλικούς τοίχους. Οι κάτοικοι έμπαιναν από την οροφή! Αυτές οι κοινωνίες είναι που ήταν αταξικές και καλλιεργούσαν την γη που ανήκε σε όλους, με εργαλεία που ανήκαν σε όλους. Ιδού ο ”πρωτόγονος κομμουνισμός” του Ένγκελς.
Ξαφνικά έγινε μια μεγάλη αλλαγή. Οι λίθοι επεξεργάστηκαν, μέταλλα ανακαλύφτηκαν, τα εργαλεία εξελίχτηκαν και οι οικογένειες που τα κατασκεύασαν σκέφτηκαν να τα ”νοικιάσουν” στις υπόλοιπες οικογένειες (με αντιπαροχή ένα μέρος από την συγκομιδή) και να χωρίσουν την γη σε τεμάχια τα οποία θα μοιραστούν στους ενοικιαστές των εργαλείων. Αυτό θα γίνει με ευθείες γραμμές! Για να έχουμε τεμάχια. Και είναι σχεδόν σίγουρο ότι η ευθεία γραμμή μεταφέρθηκε και στα σπίτια, που έπαψαν πια να είναι στρογγυλά! Και έδωσαν την δυνατότητα να ανοιχτούν πόρτες και γιατί όχι και παράθυρα. Έστω ποιητική αδεία, η Ευθεία Γραμμή γέννησε τον Καπιταλισμό ή το αντίστροφο. Θα ακολουθήσουν βέβαια πόλεμοι, κρατικές εξουσίες, απαγωγές πληθυσμών - γυναικείων κυρίως - η διάδοση της δουλείας. Και η πάλη των τάξεων!