Σήμερα Τετάρτη, 21 Δεκεμβρίου, αρχίζει και τυπικά ο χειμώνας στο βόρειο ημισφαίριο, με το χειμερινό ηλιοστάσιο – τη μεγαλύτερη βραδιά του έτους. Αντίστροφα, στο νότιο ημισφαίριο θα αρχίσει το καλοκαίρι, με τη διάρκεια της μέρας στο αποκορύφωμά της.
Όταν ο Ήλιος φτάνει στο φθινοπωρινό ισημερινό σημείο του το Σεπτέμβριο, υπάρχει περίπου ίση μέρα και νύχτα, αλλά στη συνέχεια σταδιακά αυξάνεται η νύχτα σε βάρος της μέρας. Όταν ο Ήλιος περάσει το νοτιότερο σημείο της τροχιάς του, το χειμερινό ηλιοστάσιο, αρχίζει και πάλι να σκαρφαλώνει κάθε μέρα όλο και πιο ψηλά στον ουρανό, με αποτέλεσμα η ημέρα να κερδίζει ξανά το χαμένο «έδαφος», έως ότου στην εαρινή ισημερία το φως και το σκοτάδι έχουν πάλι σχεδόν ίση διάρκεια.
Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει να δούμε κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία για την πρώτη ημέρα του χειμώνα.
-Γιατί υπάρχει το χειμερινό ηλιοστάσιο;
Η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο σε ελλειπτική τροχιά. Οπότε, ανάμεσα στον Σεπτέμβριο και τον Μάρτιο, το βόρειο ημισφαίριο εκτίθεται λιγότερο στο φως του ήλιου κατά τη διάρκεια μιας ημέρας. Το υπόλοιπο έτος το βόρειο ημισφαίριο δέχεται περισσότερο «άμεσο» φως και το νότιο λιγότερο. Αυτός είναι ο λόγος ύπαρξης των τεσσάρων εποχών. Στο βόρειο ημισφαίριο, το αποκορύφωμα της λήψης ηλιακού φωτός είναι στις 20, 21 ή 22 του έτους. Αυτό είναι το θερινό ηλιοστάσιο. Αντίθετα, στο νότιο ημισφαίριο αυτό συμβαίνει στις 21, 22 ή 23 Δεκεμβρίου, με το βόρειο να βιώνει τη μεγαλύτερη νύχτα. Αυτό είναι το χειμερινό ηλιοστάσιο. Τεχνικά μιλώντας, το χειμερινό ηλιοστάσιο λαμβάνει χώρα όταν ο ήλιος είναι απευθείας πάνω από τον Τροπικό του Καρκίνου.
-Πόσες ώρες ήλιου έχουμε την Τετάρτη;
Ανάλογα με το πού μένει κανείς: Όσο πιο βόρεια ζει κάποιος, τόσο λιγότερο ήλιο θα έχει και τόσο μεγαλύτερη νύχτα. Αν κάποιος ζει κοντά στον Αρκτικό Κύκλο, τότε θα έχει ελάχιστο ήλιο κατά το ηλιοστάσιο.
-Είναι το χειμερινό ηλιοστάσιο το πιο πρόωρο ηλιοβασίλεμα του έτους;
Συνήθως όχι. Επειδή η 21η Δεκεμβρίου είναι η μικρότερη ημέρα του έτους για το βόρειο ημισφαίριο, αυτό δεν σημαίνει πως κάθε περιοχή έχει το πιο πρόωρο ηλιοβασίλεμα ή την πιο αργοπορημένη ανατολή αυτή την ημέρα.
-Είναι το χειμερινό ηλιοστάσιο η πιο ψυχρή ημέρα του έτους;
Ούτε αυτό είναι το πιο συνηθισμένο. Το βόρειο ημισφαίριο όντως δέχεται το λιγότερο απευθείας φως κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο (συνήθως την πρώτη ημέρα του χειμώνα). Αλλά οι πιο ψυχροί μήνες είναι μπροστά μας, και συνήθως πρόκειται για τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο (επίσης όλοι γνωρίζουμε τη λαϊκή ρήση «Μάρτης γδάρτης και παλουκοκάφτης»). Ένας σημαντικός λόγος για αυτό είναι το ότι οι ωκεανοί της Γης απορροφούν μεγάλο μέρος της ενέργειας του ήλιου και την απελευθερώνουν αργά, με το πέρασμα του χρόνου. Οπότε υπάρχει καθυστέρηση ανάμεσα στο πότε έχουμε τον λιγότερο ήλιο και το πότε οι θερμοκρασίες είναι χαμηλότερες. Το ίδιο συμβαίνει και το καλοκαίρι- υπάρχει καθυστέρηση/ απόκλιση ανάμεσα στη στιγμή που η ηλιακή ακτινοβολία είναι στο μεγαλύτερο σημείο της (θερινό ηλιοστάσιο) και το πότε έχουμε τους θερμότερους μήνες.
-Τι συμβαίνει με το Στόουνχεντζ;
Κανείς δεν ξέρει με βεβαιότητα γιατί χτίστηκε το Στόουνχεντζ πριν από 5.000 χρόνια, αλλά θεωρείται αρκετά ισχυρό ενδεχόμενο να σηματοδοτούσε τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες. Αυτό συμβαίνει επειδή η δομή του είναι ευθυγραμμισμένη με το ηλιοβασίλεμα κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Γιατί ήταν σημαντικό; Όπως αναφέρεται σε δημοσίευμα του Vox, η Τερέζα Γουΐλσον, της American Astronomical Society, αναφέρει πως «ενώ το θερινό ηλιοστάσιο προσελκύει μεγαλύτερο πλήθος, το χειμερινό ίσως να ήταν σημαντικότερο για τους αρχαίους κατασκευαστές του. Σε αυτή τη φάση, σφάζονταν πολλά ζώα για να μη χρειάζεται να ταΐζονται κατά τη διάρκεια του χειμώνα, και η μπύρα και το κρασί που είχαν φτιαχτεί νωρίτερα ήταν έτοιμα».
-Ποια ήταν η θρησκευτική σημασία του χειμερινού ηλιοστασίου;
Ο Ήλιος λατρεύτηκε από τους αρχαίους σαν θεός και σχεδόν όλοι οι λαοί καθιέρωσαν προς τιμή του διάφορες γιορτές. Οι μεγαλύτερες γιορτές γίνονταν κατά την εποχή του χειμερινού ηλιοστασίου, που εθεωρείτο η γιορτή της γέννησης του Ήλιου, που σηματοδοτούσε και την έναρξη του νέου έτους. Επίσης, μεγάλη σημασία για τους Ρωμαίους είχε η γιορτή του «Sol Invictus» στις 25 Δεκεμβρίου, όταν εορταζόταν ότι ο Ήλιος άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό και έτσι να μεγαλώνουν οι ημέρες. Οι πρώτοι χριστιανοί στη Ρώμη, που κατέφευγαν κρυφά στις κατακόμβες τους, αποφάσισαν να γιορτάζουν τη γέννηση του Χριστού την ίδια ημερομηνία, στις 25 Δεκεμβρίου, όταν οι Ρωμαίοι ασχολούνταν με τις δικές τους γιορτές των Σατουρναλίων.
-Έχει αλλάξει η ημερομηνία;
Όπως σημειώνεται σε σχετικό δημοσίευμα του ΑΠΕ-ΜΠΕ, το χειμερινό ηλιοστάσιο δεν «πέφτει» πάντα την ίδια ημερομηνία από ημερολογιακής πλευράς, αλλά κυμαίνεται μεταξύ της 20ής και της 23ης Δεκεμβρίου, με πιο πιθανές ημερομηνίες την 21η και την 22η. Την τελευταία φορά που το χειμερινό ηλιοστάσιο έπεσε στις 23 Δεκεμβρίου ήταν το 1903 και δεν θα ξανασυμβεί πριν το 2303. Οι ημερολογιακές αυτές διακυμάνσεις οφείλονται στο Γρηγοριανό Ημερολόγιο. Συγκεκριμένα, το χειμερινό ηλιοστάσιο δεν συμβαίνει πια στις 25 Δεκεμβρίου, όπως στην εποχή του Χριστού, αλλά λίγο νωρίτερα, επειδή αντικαταστάθηκε το παλαιότερο Ιουλιανό Ημερολόγιο, που είχε εισάγει ο Ιούλιος Καίσαρας από το 44 π.Χ. και το οποίο είχε θεσπίσει το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 25 Δεκεμβρίου, αλλά έχανε μία ημέρα κάθε 128 χρόνια. Το 1582, ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ' εισήγαγε ένα νέο ημερολόγιο, που πήρε το όνομά του (Γρηγοριανό) και το οποίο χάνει μόνο μία ημέρα στα 4.000 χρόνια.