Η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια, η σφοδρότητα των επιπτώσεων και η βίαιη ανατροπή σταθερών έχουν θέσει την Ευρώπη σήμερα ενώπιον ιστορικών διλημμάτων. Το τελευταίο διάστημα η αμείλικτη επικαιρότητα έχει πυροδοτήσει μια ευρεία και πολυεπίπεδη συζήτηση όχι μόνο στα θεσμικά fora της Ένωσης αλλά και στην κοινωνία των πολιτών.
Πώς θα εναρμονίσει την ασφάλεια με την ελευθερία; Πως θα προστατέψει τις κοινωνίες της χωρίς παράλληλα να απεμπολήσει τον αξιακό αλλά και νομικό της κώδικα; Πώς θα συγκεράσει τόσο εχθρικές μεταξύ τους διαφοροποιήσεις και αντινομίες;
Όλα αυτά ωστόσο αποτελούν προσπάθειες απάντησης και θεραπείας του αιτιατού του φαινομένου. Όμως αν δεν προσεγγίσουμε την αιτία, τη μήτρα που γεννά τα φαινόμενα που απειλούν να θρυμματίσουν την ευρωπαϊκή ιδιοσυστασία, μάλλον ματαιοπονούμε.
Η ανίχνευση των αιτίων, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Η μανιχαϊστική υιοθέτηση συμπερασμάτων οδηγεί σε νόθες αλήθειες. Γιατί ασφαλώς πολλές παράμετροι συνέβαλαν στη δημιουργία της Χίμαιρας αυτής.
Οι ιστορικές αναλύσεις και αναγωγές για το απώτερο και εγγύτερο παρελθόν της Γηραιάς Ηπείρου που σήμερα θερίζει ό,τι η ίδια έσπειρε ανά τους αιώνες είναι προβληματικές. Κι'αυτό διότι ενώ εκκινούν από αληθή ιστορική βάση, καθώς ποιος μπορεί να αμφισβητήσει το νεφελώδες αποικιοκρατικό παρελθόν ευρωπαϊκών χωρών, ωστόσο καταλήγει σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Καθώς αντίστοιχες ιστορικές πραγματικότητες, σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους παγκοσμίως με επιθετική, και υπόλογη προσθέτω, πρωταγωνίστρια την Ευρώπη ποτέ δεν πυροδότησαν ως αντίδραση ή παθολογία, δολοφονικά επιφαινόμενα όμοια μ'αυτά που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Για να επαληθευθεί επομένως ένας τέτοιος συλλογισμός, απαιτούνται πλείονα του ενός ιστορικά αντίστοιχα, κάτι που δεν ισχύει εν προκειμένω.
Μια άλλη ερμηνεία που αρκετοί επιλέγουν να συνεισφέρουν είναι πως η ίδια η Ευρώπη και γενικότερα το ευρωατλαντικό γίγνεσθαι προσέφεραν το νερό στον μύλο αυτών των σκοτεινών επιδιώξεων.
Είναι αλήθεια πως η ευθύνη της Δύσης στις ολέθριες γεωπολιτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις στη Μ. Ανατολή είναι ορατή. Ο παρορμητισμός της και η πολιτική της μυωπία οδήγησαν πράγματι στα να ανοίξει το Κουτί της Πανδώρας, που ονομάστηκε καταχρηστικά «Αραβική Άνοιξη».
Η εστία αποσταθεροποίησης και ανάφλεξης που σχηματίσθηκε στη Μ. Ανατολή την τελευταία δεκαπενταετία είναι σε μεγάλο βαθμό απότοκο και της δυτικής απρονοησίας.Όμως η παραπάνω ανάλυση δεν εξηγεί πειστικά τα κρίσιμα στοιχεία των εξελίξεων. Όντως με τις εξελίξεις στην Μ.Ανατολή προσφέρθηκε νευραλγικός ζωτικός χώρος για την προώθηση των φονταμενταλιστικών στρατηγημάτων,δεν υπάρχει αμφιβολία. Όπως δεν υπάρχει εξίσου αμφιβολία ότι για μεγάλο διάστημα η Δύση ολιγώρησε να ανακόψει την επέλαση του φόβου που φαινόταν να πλησιάζει. Υπάρχει όμως μια καθοριστική λεπτομέρεια που διακόπτει την αιτιώδη διαδρομή των εξελίξεων. Οι θύτες των επιθέσεων διέθεταν όλοι ευρωπαϊκή υπηκοότητα. Ήταν σαρξ εκ της σαρκός της Ευρώπης. Μπορεί επομένως η Ευρώπη μέσα απ'τα λάθη και τις επιλογές της να επιδείνωσε το αιτιατό, αλλά δεν ήταν αυτά τα λάθη που κυοφόρησαν και τα αίτια. Και η ζωή έχει αποδείξει πως όταν το αίτιο είναι ενεργό, αργά ή γρήγορα, αναπόφευκτα εκβάλλονται και τα αιτιατά του.
Mια τρίτη προσέγγιση εξαντλείται στην άκριτη δαιμονοποίηση μια ολόκληρης κοινότητας ανθρώπων με βάση το θρήσκευμά τους. Η ολιστική αυτή προσέγγιση δεν μπορεί παρά να τσουβαλιάζει ανόμοιες περιπτώσεις και να στρέφεται επί δικαίων και αδίκων. Την Δύση δεν την απειλεί κάποια παγκόσμια κοινότητα, αλλά μια μεμονωμένη, ολιγάριθμη, πλην όμως δυσανάλογα επώδυνη ως προς το μέγεθος της δράκα φανατικών. Μια ομάδα που μην ξεχνούμε άλλωστε πως οδήγησε στην προσφυγιά εκαττομύρια εκ πρώτης όψεως ομόθρησκους τους. Θα είναι εξαιρετικά ολισθηρό η Ευρώπη και οι ευρωπαϊκές κοινωνίες να επινοήσουν εχθρούς εκεί που δεν υπάρχουν.
Όλες οι παραπάνω προσεγγίσεις κατά την γνώμη μου δεν μπορούν με κανέναν τρόπο να μας προσφέρουν μια ολοκληρωμένη και εις βάθος κατανόηση και ερμηνεία του ερεβώδους φαινομένου που χειμάζει τον σύγχρονο κόσμο. Τα λογικοφανή ψήγματα που ενδεχομένως εντοπίζονται σε κάθε μια απ' αυτές, μεθοδολογικά μπορεί να είναι χρήσιμα για την εξήγηση, όμως αν αποτελέσουν και την βάση του συμπεράσματος, τότε θα εκτραπούμε σε παραπλανητικές και επίφοβες ατραπούς.
Κατά τη γνώμη μου, για να καταλήξω και στο δια ταύτα της συλλογιστικής μου, η κομβική παράμετρος της εξίσωσης είναι η περιθωριοποίηση των θεμελιωδών προταγμάτων της Ευρώπης στο όνομα μιας κακώς εννοούμενης υποχωρητικότητας και αυτολογοκρισίας. Και εξηγούμαι.
Η Δημοκρατία, η Ελευθερία, ο σεβασμός άνευ όρων της αξίας της ανθρώπινης ζωής αποτελούν τα απαράγραπτα θεμέλια για το ευρωπαϊκό Κράτος Δικαίου έτσι όπως οικοδομήθηκε σταδιακά μετά τον γαλλικό Διαφωτισμό.
Η πολιτισμική ελαστικότητα όμως που επέδειξε η Δύση τις τελευταίες δεκαετίες, ίσως και λόγω μιας ενοχικής αγκύλωσης για το αποικιοκρατικό της παρελθόν, δημιούργησε θύλακες εντός των «τειχών», παραδόσεων, συμπεριφορών, αντιλήψεων εκκωφαντικά ξένων προς το αξιακό αλλά και δικαιοκρατικό της σύστημα.
Η ανάγκη συλλογικότητας, η ανάγκη καθολικής αποδοχής συγκεκριμένων σταθερών και απαράβατων όρων κοινωνικής συνύπαρξης υπονομεύθηκαν στον βωμό της αξίωσης απόλαυσης ετερόκλητων ιδιαιτεροτήτων.
Η Ευρώπη δε μερίμνησε εν ολίγοις ορισμένοι Ευρωπαίοι στα χαρτιά να αποκτήσουν αυθεντική ευρωπαϊκή συνείδηση. Τους επέτρεψε να οριοθετήσουν μια νησίδα αλλότριων ηθών και οπισθοδρομικών αντιλήψεων παράλληλων και τόσο ασύμβατων με τη σύγχρονη κοσμοαντίληψη. Μόνο έτσι μπορεί να εξηγηθεί γιατί πολιτογραφημένοι Ευρωπαίοι στράφηκαν με τόσο μένος κατά συμπολιτών τους, γειτόνων, συναδέλφων τους.
Η ακτινοβολία όμως και το οξυγόνο της Ευρώπης εδράζεται στις θεσμικές της κατακτήσεις, στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στον σεβασμό της προσωπικότητας του άλλου. Αυτό είναι το φορτίο που κουβαλά. Αν το υποτιμήσει, αν το σχετικοποιήσει καταντά μια ήπειρος κενού περιεχομένου.
Η επιμονή και η προσήλωση στην ευρωπαϊκή παρακαταθήκη, η αδιαπραγμάτευτη προστασία θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων έτσι όπως θεσπίζονται και στην νομοθεσία στην πλειονότητά τους, η απόρριψη του φανατισμού κάθε μορφής, η επιταγή της συνομολόγησης ενός κοινωνικού συμβολαίου συνύπαρξης και αλληλοσεβασμού των Ευρωπαίων πολιτών αποτελούν τη μόνη ενδεδειγμένη θεραπεία για το καρκίνωμα που μας κατατρύχει.