Με αφετηρία τις μαθητικές σκηνές από το Αβερώφειο γυμνάσιο, η Μαρία Στέφωση ξαναζωντανεύει το μύθο των Αλεξανδρινών στο ιστορικό σχολείο μέσα σε έναν άλλο επιβλητικό χώρο, φορτωμένο από μνήμες μαθητικές, στη Διπλάρειο σχολή της Αθήνας. Σαν φιλόπονη ιστοριοδίφης, ανατρέχει στις φωτογραφίες του αιγυπτιώτικου ελληνισμού, σωσμένες στο πολύτιμο αρχείο του Ε.Λ.Ι.Α., αλλά και σε οικογενειακά άλμπουμ. Στο βλέμμα της, το φωτογραφικό αρχείο λειτουργεί ως σπινθήρας που πυροδοτεί νέες αφηγήσεις. Λέει χαρακτηριστικά η ίδια:
«Σε αυτές τις φωτογραφίες μπορείς κάποιος να διαπιστώσει τρεις ιστορικούς χρόνους: ο ένας αφορά τις φωτογραφίες των παιδιών. Είναι μαθητές που φωτογραφίζονται χαρούμενοι με όλες τις προσδοκίες στα μάτια τους, έχουν όλο το μέλλον μπροστά τους, όλα τα όνειρά τους είναι στο σημείο εκκίνησης. Παίζουν με το φακό και περιμένουν… Ο δεύτερος χρόνος είναι οι φωτογραφίες του σχολείου∙ έχει περάσει ο χρόνος, έχουν διαψευστεί πολλά όνειρα, έχουν συρρικνωθεί τα πράγματα ώστε πια αυτές οι αίθουσες είναι περιττές. Δεν μπορούν να έχουν το ρόλο που είχαν. Και ο τρίτος χρόνος είμαστε εμείς, που το βλέμμα μας κρατά τη γνώση και τη χρονική απόσταση της ιστορίας. Αν θέλουμε να μιλήσουμε και με όρους ιστορίας της ομογένειας, ο πρώτος χρόνος είναι η χρυσή εποχή της αιγυπτιώτικης κοινότητας που τοποθετείται στην αυγή του περασμένου αιώνα έως το ξέσπασμα του Β’ παγκόσμιου πολέμου, ο δεύτερος χρόνος είναι ο χρόνος της φυγής με όλα τα επακόλουθα και, τέλος, είναι ο δικός μας χρόνος, στο σήμερα».
Η Αλεξάνδρεια είναι ένας χώρος οικείος στη Μαρία Στέφωση. Στα πολλά ταξίδια της στη νειλοχώρα, έχει καταγράψει στο φακό της όλη την ατμόσφαιρα της περίφημης ελληνικής γειτονιάς, με πρωταγωνιστές δύο εμβληματικές φυσιογνωμίες των Αλεξανδρινών: τον Κ. Καβάφη και τον Κ. Παρθένη. Στην περίπτωση του αιγυπτιώτη ζωγράφου περιηγήθηκε στο σχολείο του καλλιτέχνη (κολέγιο του Αγίου Φραγκίσκου Ξαβερίου), αναζητώντας μαθητικές φωτογραφίες του Παρθένη. Εκεί, μπορούμε, ίσως, να εντοπίσουμε τον σπόρο της νέας της φωτογραφικής ενότητας.
Περιεργαζόμενη τα πορτρέτα των παιδιών, αναλογίζεται τους αιγυπτιώτες του παρελθόντος που βρέθηκαν εγκλωβισμένοι στα φωτογραφικά κάδρα με αναπόδραστη άγνοια του μέλλοντος τόσο του προσωπικού όσο και του συλλογικού. Τώρα, κοινός πρωταγωνιστής όλων είναι η ζωτική σχέση της φωτογραφικής τους εικόνας με τη θνητότητα, σα να μετέχουν σε ένα συλλογικό φαγιούμ σε άσπρο-μαύρο.
Έχει επισημανθεί ότι η φωτογραφία λειτουργεί ως κιβωτός όπου αποτίθεται ανάγλυφα η μνήμη. Η Στέφωση, όμως, λειτουργεί κάνοντας χρήση επάλληλων στρώσεων μνήμης, δίνοντάς μας ένα παλίμψηστο.
Μέσα από μια πρακτική οικειοποίησης και ανανοηματοδότησης των προσωπικών ιστοριών, η δημιουργός αναδιαπραγματεύεται την ιστορία. Και το κάνει με τρόπο ανεπιτήδευτο, υποδόριο, σα να ανοίγει χαραμάδες στην ιστορία και να διατρέχει τη ροή του χρόνου με τα πρόσωπα των παιδιών.
Είναι μια θεώρηση φαινομενολογική, που παραπέμπει στη συνειδησιακή ροή (stream of consciousness), όπως αποτυπώθηκε στις σελίδες της Βιρτζίνιας Γουλφ. Διερευνά με ευαισθησία τις απώλειες του παρελθόντος και αναβιώνει τα χαμένα πρόσωπα και τις ταυτότητές τους, διανοίγοντας νέες προοπτικές στην ανάγνωση της πορείας του οικουμενικού ελληνισμού.
Αρχικά, μπορεί να δει κανείς την αγωνία της φωτογράφου να περισώσει τις εύθραυστες από το χρόνο φωτογραφίες, «θαμμένες» σε παλιοκαιρισμένα άλμπουμ και στα «πίσω δωμάτια» της μνήμης∙ την αγωνία να αποκαλυφθούν από την σκόνη της λήθης και να βγουν στο φως. Στην εύθραυστη ποιότητα του φωτογραφικού αντικειμένου, η Στέφωση βλέπει την ευθραυστότητα της ζωής.
Σε μια εποχή ψηφιακή, όπου η αμεσότητα και η ταχύτητα του κλικ διευρύνουν ακόμη περισσότερο το χάσμα ανάμεσα στο συναίσθημα και την εικόνα, επιτάσσοντας την άμεση κατανάλωσή της, η δημιουργός μετατρέπει τα φωτογραφικά ντοκουμέντα σε μια αισθητική, βιωματική εμπειρία του παρελθόντος.
Γι’ αυτό και η «κρυφή μνήμη» δεν είναι θρήνος γι’ αυτό που χάθηκε, ούτε νοσταλγία για το παρελθόν∙ είναι άνοιγμα σε έναν προσωπικό αναστοχασμό, όπου στο πρόσωπο των άλλων μπορούμε να αναλογιστούμε τη δική μας ζωή.
