Μεταμορφώσεις της Ποίησης

Ιστορίες του Ροβήρου Μανθούλη
Nikolay Sivenkov via Getty Images

Οι ποιητές μπορεί να μην κυβερνούν αλλά είναι τουλάχιστον ατιμώρητα αθυρόστομοι. Αθυρόστομοι γιατί αυτά που γράφουν υπονομεύουν την αταραξία των φιλήσυχων αστών. Θεωρητικά βέβαια, γιατί το όπλο τους είναι μόνο ένα χαρτί. Και παραμένουν ατιμώρητοι γιατί έτσι κι’ αλλιώς αυτά που γράφουν χρειάζεσαι κώδικα για να τα διαβάσεις. Και η Παιδεία μας έχει φροντίσει να είναι λίγοι αυτοί που τον διαθέτουν. Ο Πλάτωνας ήθελε να μας κυβερνούν ποιητές αλλά κανείς δεν το ψήφισε. Γι’ αυτό ήμουν ανήσυχος όταν το 1949 έπαιρνα το καράβι για την Αμερική θυμάμαι ακόμα τους στίχους που έλεγα καρφωμένος στην κουπαστή του πλοίου που αναχωρούσε νωχέλικα από το λιμάνι του Πειραιά:

Τώρα που θα φύγω

και θα πάω στα ξένα

τι θα γίνει η χώρα,

το κράτος

κι΄ η παρέα ;

Τι θα γίνουν όλ’ αυτά

Χωρίς εμένα ; (1)

Η χώρα και το κράτος είχαν τα χάλια τους, όταν ύστερα από 4 χρόνια επέστρεψα στη φωλιά των ποιητών αλλά η παρέα ήταν άθικτη και πάντα προκλητική στο Πατάρι του café Λουμίδη(1). Ο Κατσαρός, ο Ζενάκος, ο Χριστοδούλου, ο Φωκάς, ο Γκάτσος, αλλά και ο Αργυράκης, ο Χατζηδάκης, ο Τσαρούχης…. Ο καθένας στην καρέκλα του. Στην ίδια καρέκλα στην οποία και πρωτοκάθισε. Ο Μίνως Αργυράκης μου έφερε ένα πορτρέτο που μου είχε σχεδιάσει στο Πατάρι, χωρίς να το πάρω είδηση, πριν από 5 χρόνια!

Το σκίτσο το Μίνωα Αργυράκη κοσμεί την έκδοση των 37 ποιημάτων του Ροβήρου Μανθούλη.
Το σκίτσο το Μίνωα Αργυράκη κοσμεί την έκδοση των 37 ποιημάτων του Ροβήρου Μανθούλη.

Οι καλλιτέχνες δεν είναι παράξενα όντα, όπως νομίζουν μερικοί Υπουργοί Πολιτισμού. Απλώς σχεδιάζουν το μέλλον.

Όπως θα κάνει μια μέρα στο Παρίσι ο Μίνως που θα εγκατασταθεί ως έκθεμα στη βιτρίνα μιας γνωστής γκαλερί. Αυτό ακριβώς που κάνουν τα ημίγυμνα κορίτσια στη γνωστή πορνογειτονιά του Άμστερνταμ. Στη βιτρίνα που κάθισε ο Μίνως είχε εκτεθεί ένας υπερρεαλιστής ζωγράφος το 1922. Προφανώς για να διαφημίσει τα εκτεθειμένα έργα του. Φοβάμαι πως Το ίδιο θα κάνουν συντόμως και οι δικοί μας ζωγράφοι. Θα εκτίθενται πότε-πότε στις βιτρίνες μαζί ε τα έργα τους. Στην Ελλάδα υπάρχει ικανή παραγωγή καλλιτεχνών και καλλιτεχνημάτων μόνο που σπανίζουν οι αγοραστές, τόσο οι ιδιώτες όσο και οι κρατικοί φορείς.

Φοβάμαι πως θα εκτεθούν και οι ποιητές στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων, εντός ολίγου, δίπλα στις ποιητικές τους συλλογές. Για τους ίδιους λόγους, ο Ρούμπενς είχε ζωγραφίσει και εκθέσει την Αφροδίτη που έτρεμε από το κρύο.(2) Σημειώνοντας ότι η Αφροδίτη κρυώνει γιατί δεν έχει τίποτα να φάει! Φοβάμαι πως οι σκηνοθέτες μας, που κι’ αυτοί δεν έχουν ικανή βοήθεια για ταινίες αξιώσεων, δεν θα έχουν καν βιτρίνα για να εκτεθούν! Ίσως βάλουν μια καρέκλα στο πεζοδρόμιο μπροστά στον κινηματογράφο…

Κανείς δεν θα μπορέσει να πει τι είναι η ποίηση. Αυτές οι ψυχικές μαστοριές, όπως έλεγε ο Robert Mathews. Και δεν χρειάζεται. Όποια τέχνη και αν πάρετε, αναγνωρίζεται εύκολα η ποιητική της ταυτότητα. Πώς αλλιώς γεμίζουν τα Μουσεία του Κόσμου; Οι Nαoί αυτοί των Μουσών; Μήπως και ο Κόσμος δεν είναι ένα τεράστιο Μουσείο; Το οποίο οι αρχαίοι μας πρόγονοι το είδαν ως Κόσμημα; Kαι γι΄ αυτό το ονόμασαν Κόσμο; Ένα Σύμπαν γεμάτο ομορφιά; Κάπως έτσι αναγνωρίζονται οι ποιότητες όλων των τεχνών. Με κάποια άγνωστη μεν αλλά μελετημένη εξίσωση.

Έχω μια σχετική εμπειρία μέλους Κριτικών Επιτροπών σε Φεστιβάλ Κινηματογραφικά. Στη Θεσσαλονίκη, στη Γαλλία, στο Βέλγιο, στη Βραζιλία, στο Μαρόκο. Στο τελευταίο, η πλειοψηφία απέρριψε μια ταινία που μου είχε αρέσει η οποία ύστερα από λίγο την βραβεύσαμε στο Βέλγιο! Στις βραβεύσεις των ντοκιμαντέρ τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι πιο εύκολα αν τα φεστιβάλ δεν μπέρδευαν τα δημιουργικά ντοκιμαντέρfilms du réel) με τα απλοποιημένο ρεπορτάζ. Άλλο είναι ένας προσωπικός, υποκειμενικός ποιητικός κινηματογράφος που δεν αγγίζεται από καμιά λογοκρισία. Και άλλο το ρεπορτάζ - που μεθαύριο θα γυρίζεται από ρομπότ – και που είναι συνήθως καλογυρισμένες «τουριστικές» περιγραφές, την ύστατη ευθύνη των οποίων φέρει ο παραγωγός τους.

Όταν κάποιος από τους προηγούμενους Διευθυντές του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης παρουσίαζε ως ντοκιμαντέρ πάσης φύσεως ρεπορτάζ του γνωστού «τηλεοπτικού τύπου» (έχοντας κάποια πίεση ή χρηματική ενίσχυση, από τα κανάλια για παράδειγμα) οι Έλληνες ντοκιμαντερίστες μου ζήτησαν να γράψω τον Ορισμό του Ντοκιμαντέρ. Ένας μόνο ορισμός ποιητικού έργου υπήρχε μέχρι σήμερα, ο Ορισμός της Τραγωδίας του Αριστοτέλη. Φυσικά σ’ αυτόν κατέφυγα:

- Έστιν ουν ντοκιμαντέρ η υποκειμενική καταγραφή και μεταγραφή ως μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, εκ τεκμηρίου και ουχί εκ μυθοπλασίας εκπορευομένης, μέγεθος εχούσης, αρχήν μέσον και τελευτήν, δρώντων και ου δι΄ απαγγελίας, του όλου τα μέρη συνεστάναι ούτως ώστε μετατιθεμένου ή αφαιρουμένου τινός (δια)φθείρεσθαι και κινείσθαι το όλον, οδηγούσα μεν εις αποκάλυψιν της Φύσεως, ήτις κρύπτεσθαι φιλεί, αποσκοπούσα δε ουχί εις αποτύπωσιν αλλά εις δημιουργικήν ερμηνείαν της πραγματικότητος, πολιτικής τε και ποιητικής, ηδ υσμένω τρόπω εικαστικώ, εκ της κινηματογραφικής τέχνης εκπορευομένου ως και της νομοτέλειας του διαλεκτικού μοντάζ, έχουσα ρυθμόν και αρμονίαν, μετά δέους και πάθους περαίνουσα την των τοιούτων μαθημάτων-παθημάτων κάθαρσιν.(3)

Τα θέματα που εμπνέουν τις μελλοντικές ποιητικές ταινίες είναι κι΄ αυτά στιγμές ζωής ποιητικής. Στιγμές μαγικές που αναστατώνουν τους ποιητές. Αλλά που σπάνια γεμίζουν τις αίθουσες. Ωστόσο, το θεατρικό έργο του Ουίλιαμ Σταρόγιαν ”Η Καρδιά μου εκεί πάνω στα ψηλά (βουνά)” που είχα ανεβάσει το 1958 με εκκολαπτόμενους ηθοποιούς είχε συναντήσει το κοινό του τόσο στην Αθήνα όσο και στο Διεθνές Φεστιβάλ Λόγου και Τέχνης της Λευκάδας. Ήταν έργο ποιητικό, για έναν πάμπτωχο ποιητή με βαθύτατο ποιητικό εαυτόν αλλά χωρίς κανένα του ποίημα να δημοσιεύεται από έναν εκδότη του Φρέσνο της Καλιφόρνιας, στη Δεκαετία του 1920. Το ανέβασα με μαθητευόμενους ποιητές-μαθητές, τους άγνωστους ακόμα νεαρούς Γιώργο Παπαστεφάνου, Μάνο Ελευθερίου, Στρατή Χαβιαρά ο οποίος και υποδύεται έναν 90χρονο Ελισαβετιανό ηθοποιό που παίζει στη σάλπιγκα ένα τραγούδι με τίτλο «Πιες στην υγειά μου μόνο με τα μάτια σου».

Με παραξένεψε ο τίτλος και λέω γιά να ψάξω στους Ελισαβετιανούς μήπως και βρω τον δράστη. Και τον βρήκα. Ήταν ο Μπεν Τζόνσον! Θεατρικός συγγραφέας και ποιητής. Σύγχρονος και ισάξιος του Σαίξπηρ. Μάλιστα λέγεται ότι μερικά έργα του Σαίξπηρ είναι δικά του. Ο τίτλος του Ελισαβετιανού τραγουδιού που έψαχνα – Πιες στην υγειά μου μόνο με τα μάτια σου - ήταν από τους ακόλουθους στίχους του Μπεν Τζόνσον που έγραψε για την Celia, μια σερβιτόρα, το 1616 (Drink to me only with your eyes…):

Πιες στην υγειά μου μόνο

Με τα μάτια σου

Κι΄εγώ θα κάνω όπως εσύ

Η άσε μου καλύτερα στην κούπα ένα φιλί

Κι΄ εγώ θα παρατήσω το κρασί! ……

Έλα όμως που ο Μπεν ήξερε λατινικά - αν όχι αρχαία ελληνικά - και είχε εμπνευστεί το ποίημα του από τις υπ. αρ. 32 και 33 Ερωτικές Επιστολές του Φιλόστρατου!(4) Προς μια σερβιτόρα κι΄ αυτός.

Εκτος από τον Μπεν Τζόνσον λοιπόν ο Φιλόστρατος ενέπνευσε και τους στίχους του γράφοντος, που ακολουθούν (για την Λίλη Μακ, Λουμιδική φίλη):

Η ΜΕΘΗ ΤΟΥ ΚΑΡΑΒΟΚΥΡΗ (1)

Άραξα και πίνω

Πίνω από τα μάτια σου

Πίνω από τα χείλη σου

Από τα δάχτυλά σου πίνω.

…………………………..

Γέμισέ τα πάλι τα μάτια

Και στάσου στο μουράγιο

Να σε δω

Και να σε πιω

Πριν την άγκυρα σηκώσω

Πιωμένος να φύγω

Και μεθυσμένος.

1. Ρ.Μανθούλης 37ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Εκδ. Γαβριηλίδη

2 Ρ.Μ. Οι Μεταμορφώσεις της Αφροδίτης, Εκδ. Γαβριηλίδη

3 Ο Ορισμός αυτός προσεκλήθη από το Φεστιβάλ Σάμου, σε συνέχεια από το Φεστιβάλ της Κωνσταντινούπολης, ηαργότερα δε από τους Γάλλους ντοκιμανταρίστες.

4.Ο Φλάβιος Φιλόστρατος ο Αθηναίος, αν και γεννήθηκε στη Λήμνο, ήταν ένας από το τους εκπροσώπους της Δεύτερης Σοφιστικής ένα κίνημα της ελληνορωμαϊκής εποχής (2ος-3Ος αι. μ.Χ.)

Δημοφιλή