Η νεκρόπολη του Φαλήρου είναι ένας αρχαιολογικός χώρος εξαιρετικά μεγάλης σημασίας, αλλά άγνωστος στους περισσότερους τουρίστες: Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα αρχαία νεκροταφεία που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα, με πολύ μεγάλο αριθμό σκελετών.
Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, στο πλαίσιο κατασκευής του «Κέντρου πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος» διεξήχθησαν σωστικές ανασκαφικές έρευνες κατά τα έτη 2012 και 2013 υπό την εποπτεία της Προϊσταμένης της ΚΣΤ΄ ΕΠΚΑ, Δρ. Στέλλας Χρυσουλάκη και της αρχαιολόγου Ειρήνης Σκιαδαρέση. Αποκαλύφθηκαν συνολικά 1.063 ταφές σε μία έκταση 2.981 τ.μ. «Η νεκρόπολη του Φαλήρου εκτείνεται στον άξονα Β-Ν. Ο υπό διερεύνηση χώρος παρουσιάζει αλλεπάλληλα επεισόδια υγρογεωλογικών αλλαγών. Διαπιστώθηκε π.χ. ότι η περιοχή συχνά μετατρεπόταν σε βάλτο κατά την αρχαιότητα. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως και ίχνη αρχαίων χειμάρρων. Ο χώρος ταυτίζεται με το Φαληρικό Αλίπεδο για το οποίο κάνει μνεία η Αρχαία Γραμματεία» σημειώνεται σχετικά.
Κατά τις ανασκαφές του 2012-2013, βρέθηκαν 1.063 ταφές- ωστόσο, όπως είπε στη HuffPost Greece ο αρχαιολόγος Σέβος Αγγούρας, οι ταφές που έχουν βρεθεί, σύμφωνα με νέα στοιχεία, ανέρχονται στις 1.200, και σύντομα αναμένονται νέες ανακοινώσεις σχετικά με τα ευρήματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια σειρά σκελετών με δεμένα χέρια, που ανέρχονται γύρω στους 15. Όπως σημειώνει σχετικά, «εάν χρονολογηθούν στον 6ο αιώνα, δηλαδή λίγο πριν την άνοδο της Αθηναϊκής δημοκρατίας, τότε η σημασία τους είναι ιδιαίτερα μεγάλη, καθώς μπορεί να υποδεικνύουν μια σειρά κοινωνικών ταραχών πολιτικής φύσεως», που προηγήθηκαν και πιθανώς οδήγησαν στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην πόλη-κράτος.
Από τις 1063 ταφές που βρέθηκαν το 2012-2013, ανασκάφηκαν 587 λακκοειδείς (διανοιγμένες στο μαλακό αμμώδες έδαφος), 358 εγχυτρισμοί (ταφές βρεφών και νηπίων μέσα σε αγγεία), 88 ταφικές πυρές, 11 πήλινες λάρνακες, 9 κιβωτιόσχημοι καθώς και 1 ταφή εντός ξύλινης θήκης. Ακόμη, 15 εξ’ αυτών ήταν ταφές ζώων. Το μεγαλύτερο μέρος των ταφών εντοπίστηκε σε μέσο βάθος -0,40μ. έως -1,25μ. από την επιφάνεια της θάλασσας, μέσα σε αμμώδες στρώμα. Ο προσανατολισμός των ταφών δεν είναι ενιαίος, ενώ η εναπόθεση των τάφων στο χώρο του νεκροταφείου είχε ως αποτέλεσμα σε κάποιες περιπτώσεις την αλληλοεπικάλυψή τους, ή ακόμα και την καταστροφή κάποιων. Όσον αφορά στο χρονολογικό εύρος χρήσης του, θεωρείται ότι το νεκροταφείο μπορεί να ήταν σε χρήση από την τελευταία δεκαετία του 8ου αιώνα π. Χ.μέχρι τις αρχές του 5ου αιώνα π. Χ.
Τμήματα του αρχαίου νεκροταφείου είχαν ανασκαφεί από την αρχαιολογική υπηρεσία στις αρχές του 20ού αιώνα. Όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» (ανάρτηση των Δρ. Στέλλας Χρυσουλάκη, Δρ. Άννας Αλεξανδροπούλου, Σέβου Αγγούρα) η έκταση, η πυκνότητα και η μεγάλη διάρκεια χρήσης συνηγορούν υπέρ του χαρακτηρισμού του ως μιας από τις σημαντικότερες νεκροπόλεις της Αττικής κατά την αρχαϊκή εποχή. Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα ήταν μια ξύλινη θήκη που χρησιμοποιήθηκε ως φέρετρο για την ταφή νεαρού ατόμου. Το μονόξυλο αυτό φέρετρο είχε λαξευτεί σε κορμό δένδρου και βρέθηκε σε πολύ καλή κατάσταση. Η διατήρηση ενός τόσο μεγάλου ξύλινου αντικειμένου είναι εξαιρετικά σπάνια στον ελλαδικό χώρο και, όπως αναφέρεται σχετικά, οφείλεται στις ειδικές συνθήκες της περιοχής του Δέλτα Φαλήρου.
Σημαντικό ρόλο στην κτέριση των νεκρών, ανεξαρτήτως ηλικίας, παίζει η κεραμική, καθώς αντιπροσωπεύονται όλοι οι γνωστοί ρυθμοί, με τα προϊόντα των αττικών εργαστηρίων να κυριαρχούν. Επιπλέον, η παρουσία σημαντικού αριθμού εισηγμένων αγγείων από την ανατολική Ελλάδα αλλά και την Εύβοια υποδεικνύει ανεπτυγμένο εμπορικό αττικό δίκτυο. Αναγνωρίζονται επίσης, γνωστοί ζωγράφοι, εργαστήρια, ομάδες, εισαγωγές και μιμήσεις, αλλά και ασυνήθιστες εικονογραφικές σκηνές. Το νεκροταφείο, επίσης, κρύβει πολλές εκπλήξεις, όπως μία σκηνή πρόθεσης σε ένα μελανόμορφο πινάκιο, από την οποία σώζεται μόνο το κεφάλι του νεκρού στη νεκρική κλίνη και δύο γυναίκες που θρηνούν.
Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, «η απουσία μεγάλων κοινωνικών διαστρωματώσεων, το υψηλό ποσοστό παιδικής θνησιμότητας καθώς και κάποιες παθολογικές αλλοιώσεις ή ίχνη κοπιαστικής καθημερινής εργασίας που αποτυπώνονται στο σκελετικό υλικό, παραπέμπουν σε έναν πληθυσμό που αποτέλεσε, στην πλειοψηφία του, τη βάση της κοινωνικής κλίμακας στην Αττική των αρχαϊκών χρόνων», ενώ στα έθιμα ταφής και κτέρισης «αντανακλώνται οι αξίες και οι αντιλήψεις των ζωντανών και επομένως μπορούν να αποτελέσουν τον πλοηγό ερμηνευτικής προσέγγισης της κοινωνικής ομάδας του Φαλήρου».
Η νεκρόπολη, που διερευνάται από διεθνή ομάδα αρχαιολόγων, βρίσκεται στο επίκεντρο δημοσιεύματος του Forbes, όπου σημειώνεται η μεγάλη σημασία της σχετικά με την κατανόηση της ακμής της Αθήνας. Ιδιαίτερη είναι η έμφαση που δίνεται στους αλυσοδεμένους σκελετούς, καθώς είναι από τις λίγες σχετικά περιπτώσεις που έχουν βρεθεί αποδείξεις θανάτων αλυσοδεμένων ανθρώπων κατά την αρχαιότητα. Κατά τη βιοαρχαιολόγο Τζέιν Μπουΐκστρα (Arizona State University), οι σκελετοί του Φαλήρου θα παρέχουν ένα σημαντικό «παράθυρο» σε μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδο της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, αμέσως πριν την άνοδο της πόλης- κράτους. Ειδικότερα, αναμένεται να βοηθήσουν στην εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την πολιτική κατάσταση πριν την άνοδο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, το πώς ήταν η ζωή των παιδιών στον αρχαίο κόσμο, αλλά και να δώσουν στοιχεία σχετικά με τη διατροφή των αρχαίων κατοίκων της περιοχής και τις ασθένειες που τους ταλαιπωρούσαν. Γενικά, αναμένεται να προκύψουν σημαντικά στοιχεία για όλες τις κοινωνικές τάξεις της αρχαίας Αθήνας, και η Μπουΐκστρα και η ομάδα της σκοπεύουν να ανεβάσουν τα ευρήματα της δουλειάς τους διαθέσιμα μέσω του διαδικτύου, με τη συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής, Πειραιώς και Νήσων.