Στην αγγλική γλώσσα υπάρχει μια πολύ εύστοχη έκφραση, σε δυο παραλλαγές, που αποτυπώνει μια πολύ διαδεδομένη τάση στη σύγχρονη μαζική επικοινωνία. “Attention seeker” ή “attention whore” (για να το πούμε βαρύτερα), νοείται το πρόσωπο που μπορεί να κάνει τα πάντα αρκεί να κερδίσει την προσοχή των άλλων.
Βέβαια το να κερδίσει κάποιος την προσοχή με θετικό τρόπο θέλει κόπο, ευφυΐα και αυταπάρνηση. Από την άλλη πλευρά, η επίδειξη των χειρότερων δυνατών ιδιοτήτων, πιθανότατα βοηθά να φτάσει κανείς στην εφήμερη διασημότητα μάλλον άκοπα. Είναι ο συντομότερος δρόμος για να εκπληρωθεί η προφητεία του Andy Warhol που ήδη από το 1968 είχε προβλέψει πως στο μέλλον όλοι θα είμαστε διάσημοι για 15 λεπτά.
Η αναζήτηση της προσοχής με κάθε μέσο, η επιθυμία κάποιου να έχει «κοινό» με κάθε κόστος δεν είναι κάτι καινούριο. Η γιγάντωση όμως του φαινομένου βοηθήθηκε από μια «κοινωνική ανάγκη» και προωθήθηκε από ένα «εργαλείο». Βοηθήθηκε από την ανάδειξη της ατομικότητας (και της όποιας ιδιαιτερότητας του καθενός μας) ως υπέρτατη αξία του μετανεωτερικού κόσμου και προωθήθηκε από τα νέα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Τώρα, κάθε πληκτρολόγιο, κάθε site, κάθε προφίλ στα κοινωνικά δίκτυα, είναι το δυνητικό όχημα για αυτά τα 15 λεπτά διασημότητας.
Τα τελευταία χρόνια όμως, σαν από φάρσα της ιστορίας, τελέστηκε μια άκρως ενδιαφέρουσα, όσο και επικίνδυνη μεταστροφή. Εκεί που ο κάθε άνθρωπος επιχειρούσε να εισβάλει με κάθε παράδοξο τρόπο, βίαια στην καθημερινότητα της κοινωνίας, εκεί που είχαμε κάθε «περίεργο τύπο» να κάνει εσκεμμένα παλαβομάρες για να μας τραβήξει την προσοχή, πλέον έχουμε την υιοθέτηση της «attention whore τακτικής» από ένα ολόκληρο φάσμα οργανισμών.
Παραδοσιακά ΜΜΕ έως πολιτικά κόμματα ή και ολόκληρες κυβερνήσεις, αδιαφορώντας πλέον για το κοινωνικό αντίκτυπο, «χτυπούν» με σκοπό την προσοχή, σχεδόν πάντα συγκρουσιακά, ακόμα και αν αυτό αλλοιώνει πλήρως τη μέχρι τώρα φυσιογνωμία τους.
Ο σκοπός είναι προφανής· είτε από αφέλεια είτε από στοχευμένη προσπάθεια να πολώσουν το ακροατήριο τους, μετασχηματίζουν εαυτούς κάνοντάς χρήση του νέου “trend”. Σε αντίθεση με τους άγνωστους πρωταγωνιστές της μιας ημέρας, έχουμε να κάνουμε με αναγνωρίσιμες συλλογικότητες που δεν διστάζουν να τσαλακώσουν το δημόσιο πρόσωπο που είχαν παλιά με σκοπό την άμεση προβολή και ας έχει αυτό ως συνέπεια την μετέπειτα απαξίωση τους.
Η εκλογή του Donald Trump πριν μερικά χρόνια, πέραν των άλλων, σηματοδότησε την αναβάθμιση του attention seeking σε πολιτειακό θεσμό. Ο πρόεδρος πλέον, Trump, έχοντας κερδίσει πολύ περισσότερα από 15 λεπτά τις τελευταίες δεκαετίες, εισήγαγε τη δημόσια συγκρουσιακή ταυτότητα, σε νούμερο ένα προσόν!
Θα ήταν αφέλεια να πούμε πως ο συγκρουσιακός χαρακτήρας ενός ανθρώπου ή μιας συλλογικότητας είναι a priori «κάτι κακό». Η σύγκρουσή είναι πολλές φορές το μέσο για αλλαγές δομών όπου υπάρχει κοινωνική ανάγκη να αλλάξουν, αλλά η κοινωνία δεν έχει άλλο τρόπο να τις επιβάλει. Όταν όμως η σύγκρουση, από μέσο αλλαγών, γίνεται τρόπος διακυβέρνησης το αποτέλεσμα είναι το χάος, μιας που η κοινωνική πρόοδος είναι μια ιστορία συγκλήσεων και όχι αποκλεισμών.
Αν πάντως το θέμα είχε να κάνει μόνο με την εικόνα η ζημιά θα ήταν περιορισμένη. Η επιθετική πολιτική συγκρούσεων από ομάδες που έχουν εξουσία, μεταλλάσει την ίδια τη φύση της διακυβέρνησης. Εν πολύς, είναι πολύ διαφορετικό ένας περιθωριακός τύπος να φωνάζει και να βρίζει σε κάποιο trash τηλεοπτικό κανάλι προκαλώντας το γέλιο και την ψήφο μας ως αντίδραση σε μια διαστρεμμένη κανονικότητα και είναι άλλο όταν αυτός, τελικά, θα έρθει σε θέση εξουσίας.
Είναι δεδομένο πως αυτό το φαινόμενο, πέραν από παγκόσμιο, είναι και εγχώριο και διαβρώνει την πολιτισμική μας ταυτότητα. Είναι τραγικό να βλέπεις τα τελευταία χρόνια παραδοσιακά ΜΜΕ του τόπου να εκπροσωπούνται στη δημόσια σφαίρα μέσω ανθρώπων γοητευμένων από την τοξική αλληλεπίδραση που έχουν με το κοινό τους. Όπως επίσης είναι τραγικό το πολιτικό προσωπικό της χώρας, με ευθύνη των κομμάτων να έχουν για αιχμή της δημόσιας εικόνας τους διάφορους αυτόκλητους «πολεμιστές του άλλου». Από μαχητές ενός φαντασιακού σταλινισμού και εθνικούς πλειοδότες έως αντιεξουσιαστές στην εξουσία και κινηματικούς πολέμιους της παγκόσμιας αδικίας, αναδεικνύονται άνθρωποι που είναι σε θέση να αποφασίζουν για την κοινωνία με μόνο τους προσόν τη δημόσια αντιπαράθεση.
Θα ήταν αφέλεια να νομίσει κανείς πως πολλοί από τους ανθρώπους που βρίσκονταν σε θέση εξουσίας στο παρελθόν δεν ήταν ανάλογα επιδειξιομανείς, εγωκεντρικοί και συγκρουσιακοί. Είναι, όμως, πραγματικά σπάνιο που σε τόσο μεγάλη κλίμακα, άνθρωποι σε θέση ευθύνης σε όλο τον κόσμο, λειτουργούν με τέτοιο τρόπο και οι ιδιότητες τους όχι μόνο δεν αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό από τις μεγάλες μάζες αλλά επικροτούνται, ενώ είναι, ξεκάθαρα, απέναντι σε κάθε κοινωνική συνοχή.
Κάποιος θα μπορούσε να πει πως πάντα έτσι ήταν. Θα μπορούσε να πει πως η πραγματική ταυτότητα των ανθρώπων απλά φαίνεται περισσότερο τώρα και αυτό είναι ένα βήμα προς τη διαφάνεια. Δεν είμαι σίγουρος. Σε έναν κόσμο που τρέφεται από τη δημόσια σύγκρουση, χαμένος είναι ο ίδιος ο κόσμος.
Αυτό θέλουμε πραγματικά;