Είναι κοινός τόπος ότι οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν πριν από περίπου 30 χιλιάδες χρόνια, αφήνοντας πίσω τους σαν ενθύμιο λίγα σκελετικά κατάλοιπα, πολλά λίθινα εργαλεία και, όπως τεκμηριώθηκε πρόσφατα, ένα τμήμα του γενετικού τους υλικού. Η «επιμιξία» μεταξύ του είδους μας και των Homo neanderthalensis έμοιαζε μέχρι πριν λίγα χρόνια σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας, σήμερα όμως αποτελεί δεδομένο το οποίο αποτυπώνεται τόσο στο γενετικό υλικό, όσο και στον υλικό πολιτισμό της μετάβασης από την Μέση στην Ανώτερη Παλαιολιθική όπως η Ουλούζια, και έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε το αρχαίο αυτό είδος. Νέες δημοσιεύσεις αποκαλύπτουν την εισδοχή γενετικού υλικού ενός ακόμα προϊστορικού είδους, του Homo denisovan, σε σύγχρονους πληθυσμούς της Νότιας Ασίας και της Ωκεανίας.
Το γονιδίωμα των Ασιατικών πληθυσμών φέρει DNA από πληθυσμούς Νεάντερταλ, τους πρώτους γηγενείς κατοίκους της Ευρωπαϊκής ηπείρου, και Ντενισόβαν, ένα είδος το οποίο ανακαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα και εντοπιζόταν μεταξύ της Σιβηρίας και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Μέσω σύγχρονων τεχνικών γενετικής ανάλυσης, έχει μελετηθεί γενετικό υλικό από πολλά σκελετικά κατάλοιπα Homo neanderthalensis και από ένα δείγμα Homo denisovan, τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί έκτοτε ως αναφορά για την σύγκριση με σύγχρονους πληθυσμούς. Στοιχεία εισδοχής DNA στο γενετικό υλικό των Homo sapiens μπορούν να προκύψουν πλέον και χωρίς τεχνικές σύγκρισης. Οι σημερινοί πληθυσμοί της Νότιας Ασίας δείχνουν στοιχεία εισδοχής γενετικού υλικού από δύο διακριτούς πληθυσμούς Ντενισόβαν, το οποίο σημαίνει έντονη κινητικότητα κατά την Παλαιολιθική.
Η πορεία του ανθρώπινου είδους μέσα από το αρχαίο DNA
Εκτός από το μακρινό παρελθόν των ανθρώπων της Παλαιολιθικής, η μελέτη του DNA αποκαλύπτει απροσδόκητα στοιχεία για την όψη των πιο σύγχρονων πληθυσμών της Μεσολιθικής και της Νεολιθικής. Πρόσφατα επιστήμονες προχώρησαν σε αναπαράσταση του προσώπου ενός σκελετού 10 χιλιάδων ετών από την Βρετανία. Σύμφωνα με το γενετικό υλικό του ο Cheddar Man, ο οποίος ονομάστηκε από το χωριό κοντά στο οποίο βρέθηκε, είχε σκούρο δέρμα και γαλάζια μάτια, και προφανώς δεν έμοιαζε καθόλου με τους σύγχρονους βορειοευρωπαίους. Πώς εξηγείται λοιπόν αυτή η απόκλιση;
Οι πληθυσμοί της Ευρώπης αντικαταστάθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά τουλάχιστον τέσσερις φορές τα τελευταία 50 χιλιάδες χρόνια, όπως αναφέρει σε πρόσφατη συνέντευξή του ο γενετιστής David Reich.
Το πρώτο κύμα πληθυσμιακής αντικατάστασης «εξαφάνισε» τους Νεάντερταλ και εδραίωσε το είδος μας, τους Homo sapiens στην Ευρωπαϊκή ήπειρο περίπου 40 χιλιάδες χρόνια πριν. Ωστόσο, οι πρώτοι άνθρωποι από τους οποίους ελάχιστο γενετικό υλικό φτάνει μέχρι τους σημερινούς Ευρωπαίους εμφανίστηκαν περίπου 35 χιλιάδες χρόνια πριν.
Οι παγετώνες εκτοπίζουν αυτούς τους πληθυσμούς προς τις νότιες χερσονήσους της Ευρώπης, και επανέρχονται στον βορρά και την Βρετανία, όπως ο Cheddar Man, μετά το τέλος των Παγετώνων από περιοχές όπως η Ισπανία και η Ελλάδα.
Η Νεολιθική εξάπλωση που λαμβάνει χώρα 9000 χρόνια πριν αντικαθιστά σχεδόν πλήρως τους υπάρχοντες πληθυσμούς κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, με μαζική μετακίνηση αγροτικών πληθυσμών.
Το τελευταίο μαζικό κύμα εισροής νέων πληθυσμών στην Ευρώπη καταγράφεται στην απαρχή της Εποχής του Χαλκού, πέντε χιλιετίες πριν το παρόν, όταν πληθυσμοί από την στέπα έρχονται και πιθανότατα φέρνουν τις πρώιμες μορφές της οικογένειας των γλωσσών που ομιλούνται μέχρι σήμερα στην Γηραιά Ήπειρο. Ίσως αυτοί οι άνθρωποι της στέπας να μετέφεραν την βουβωνική πανώλη η οποία πιθανόν να αφάνισε τους προϋπάρχοντες πληθυσμούς όπως η ευλογιά τους γηγενείς Αμερικανούς μετά την πρώτη επαφή τους με τους Ευρωπαίους.
Η αρχαιολογία ως πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης
Η μελέτη της καταγωγής των Ευρωπαίων και άλλων σύγχρονων πληθυσμών αποτελεί δυνάμει πεδίο πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Ο Γερμανός αρχαιολόγος Gustaf Kossina πρότεινε την ιδέα του ‘υλικού πολιτισμού’ και το 1923 δημοσίευσε το δίτομο έργο του για την «Καταγωγή και εξάπλωση των Γερμανών στην Προϊστορία και στους πρώτους ιστορικούς χρόνους», όπου υποστήριζε ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός είχε γερμανική προέλευση. Το έργο αυτό αποτέλεσε βάση για την ναζιστική προπαγάνδα μέσω της «φυλετικής επιστήμης» και εξασφάλιζε στον γερμανικό φασισμό μια πλαστή αλλά εύκολα πιστευτή στο εσωτερικό της χώρας προϊστορία.
Όταν ο David Reich επρόκειτο να δημοσιεύσει μια μελέτη η οποία αποδείκνυε την σχέση της κεραμικής Corded Ware με μια πληθυσμιακή ομάδα σύμφωνα με γενετικά δεδομένα, οι Γερμανοί συνεργάτες του αποσύρθηκαν φοβούμενοι την σύγκριση με τις ιδέες του Kossina. Ωστόσο, η καταγωγή των πληθυσμών αυτών θα απογοήτευε τον Kossina και την ναζιστική ιδεολογία, καθώς αυτοί φαίνεται να προέρχονταν από την Ανατολή, διαψεύδοντας έτσι οριστικά τον μύθο της άριας φυλής.
Πόσο σημαντικό είναι τελικά να γνωρίζουμε στοιχεία για το αρχαίο DNA μας;
Το ερώτημα «Ποιοι είμαστε και πώς φτάσαμε ως εδώ» όπως είναι και ο τίτλος του βιβλίου του David Reich, σίγουρα είναι από μόνο του αρκετό, καθώς όλοι έχουμε σκεφτεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την καταγωγή μας. Η έμφυτη περιέργεια του ανθρώπινου είδους δεν αποτελεί τον μόνο λόγο. Η μελέτη του αρχαίου DNA επιχειρεί να απαντήσει ερωτήματα σχετικά με την ψυχική και σωματική υγεία του σύγχρονου ανθρώπου, από την κατάθλιψη και τις αλλεργίες, μέχρι το τοπικό πάχος. Εικάζουμε ότι στοιχεία της εμφάνισής μας όπως το χρώμα μαλλιών και δέρματος προέρχονται από τους Neanderthal. Το σημαντικότερο όφελος όμως που μπορεί να έχει η γενετική μελέτη αρχαίων πληθυσμών, όπως σημειώνει και ο Reich, είναι η αλλαγή της κοσμοθεωρίας μας, η κατάρριψη των στερεοτύπων, και η ανεκτικότητα σε διαφορετικούς πληθυσμούς.