Η μπερδεμένη πολιτική ιστορία της Ουκρανίας με τη Ρωσία έχει το αντίστοιχο θολό θρησκευτικό τοπίο, με τον Ορθόδοξο Χριστιανικό πληθυσμό της Ουκρανίας να διαχωρίζεται μεταξύ μιας ανεξάρτητης ομάδας με έδρα το Κίεβο και μιας άλλης πιστής στον πατριάρχη της στη Μόσχα.
Ομως, ενώ υπήρξαν επικλήσεις στον θρησκευτικό εθνικισμό τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ουκρανία, η θρησκευτική πίστη δεν αντικατοπτρίζει την πολιτική αφοσίωση εν μέσω του αγώνα της Ουκρανίας για επιβίωση.
Παρόλο που ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, δικαιολόγησε την εισβολή στην Ουκρανία εν μέρει ως υπεράσπιση της Ορθόδοξης Εκκλησίας με προσανατολισμό τη Μόσχα, οι ηγέτες και των δύο Ουκρανικών Ορθόδοξων φατριών καταγγέλλουν σκληρά τη ρωσική εισβολή, όπως και η σημαντική Καθολική μειονότητα της Ουκρανίας.
Ακόμη και αυτό το φαινομενικά ενωμένο μέτωπο είναι περίπλοκο. Η μια εκκλησία ισχυρίζεται ότι οι ναοί και οι άνθρωποι της δέχονται επιθέσεις, κατηγορώντας τους εκπροσώπους της αντίπαλης εκκλησίας.
Ο διχασμός μεταξύ των ορθόδοξων οργάνων της Ουκρανίας έχει αντηχήσει παγκοσμίως τα τελευταία χρόνια, καθώς οι Ορθόδοξες εκκλησίες προβληματίζονται για το πώς και αν θα πάρουν θέση.
Ποιο είναι το θρησκευτικό τοπίο της Ουκρανίας
Οι έρευνες εκτιμούν ότι η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού της Ουκρανίας είναι Ορθόδοξοι, με μια σημαντική μειοψηφία Ουκρανών Καθολικών, που είναι πιστοί στον Πάπα. Ο πληθυσμός περιλαμβάνει ακόμη μικρότερα ποσοστά Προτεσταντών, Εβραίων και Μουσουλμάνων.
Η Ουκρανία και η Ρωσία χωρίζονται από μια κοινή ιστορία, τόσο θρησκευτικά όσο και πολιτικά.
Εντοπίζουν την καταγωγή τους στο μεσαιωνικό βασίλειο «Ρως του Κιέβου», του οποίου ο πρίγκιπας Βλαντιμίρ (Βολοντίμιρ στα Ουκρανικά) του 10ου αιώνα απέρριψε τον παγανισμό, βαφτίστηκε στην Κριμαία και υιοθέτησε την Ορθοδοξία ως επίσημη θρησκεία.
Το 2014, ο Πούτιν ανέφερε αυτή την ιστορία για να δικαιολογήσει την κατάληψη της Κριμαίας, μιας γης που αποκάλεσε «ιερή» για τη Ρωσία.
Ενώ ο Πούτιν λέει ότι η Ρωσία είναι ο πραγματικός κληρονόμος του πάλαι ποτέ βασιλείου, οι Ουκρανοί υποστηρίζουν ότι το σύγχρονο κράτος τους έχει μια ξεχωριστή γενεαλογία και ότι η Μόσχα δεν αναδύθηκε ως δύναμη παρά μόνο αρκετούς αιώνες αργότερα.
Αυτή η ένταση συνεχίζεται στις ορθόδοξες σχέσεις.
Οι Ορθόδοξες εκκλησίες έχουν ιστορικά οργανωθεί σύμφωνα με τις εθνικές γραμμές, με τους πατριάρχες να έχουν αυτονομία στα εδάφη τους ενώ δεσμεύονται από μια κοινή πίστη. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως θεωρείται πρώτος μεταξύ ίσων, αλλά, σε αντίθεση με τον Καθολικό Πάπα, δεν έχει οικουμενική δικαιοδοσία.
Ποιος κυβερνά σήμερα τις ορθόδοξες εκκλησίες της Ουκρανίας
Αυτό εξαρτάται από τον τρόπο ερμηνείας των γεγονότων 300 και πλέον ετών.
Με τη Ρωσία να αυξάνει τη δύναμή της και την εκκλησία της Κωνσταντινούπολης αποδυναμωμένη υπό την Οθωμανική κυριαρχία, ο Οικουμενικός Πατριάρχης το 1686 ανέθεσε στον Πατριάρχη Μόσχας την εξουσία να χειροτονήσει τον μητροπολίτη (ανώτατο επίσκοπο) Κιέβου.
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία λέει ότι ήταν μόνιμη μετάβαση. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης λέει ότι ήταν προσωρινή.
Τον περασμένο αιώνα, ανεξάρτητοι Ουκρανοί Ορθόδοξοι σχημάτισαν ξεχωριστές εκκλησίες, οι οποίες στερούνταν επίσημης αναγνώρισης μέχρι το 2019, όταν ο νυν Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος αναγνώρισε την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας ως ανεξάρτητη από τον πατριάρχη της Μόσχας - ο οποίος διαμαρτυρήθηκε έντονα για την κίνηση αυτή ως «παράνομη».
Η κατάσταση στην Ουκρανία, όμως, είναι ακόμη πιο σκοτεινή. Πολλά μοναστήρια και ενορίες παραμένουν υπό τον πατριάρχη της Μόσχας, αν και είναι δύσκολο να βρεθούν ακριβή στατιστικά στοιχεία. Σε επίπεδο χωριών, πολλοί άνθρωποι μπορεί να μην γνωρίζουν καν για την ευθυγράμμιση της ενορίας τους.
Η επίπτωση στον πολιτικό διχασμό
Ναι, υπάρχει αντανάκλαση του θρησκευτικού διχασμού στο πολιτικό πεδίο, αν και είναι περίπλοκη.
Ο πρώην πρόεδρος της Ουκρανίας, Πέτρο Ποροσένκο, δημιούργησε μια άμεση σύνδεση: «Η ανεξαρτησία της εκκλησίας μας είναι μέρος των φιλοευρωπαϊκών και φιλοουκρανικών πολιτικών μας», είπε το 2018.
Αλλά ο σημερινός πρόεδρος, Βολοντίμιρ Ζελίνσκι, ο οποίος είναι Εβραίος, δεν έχει δώσει την ίδια έμφαση στον θρησκευτικό εθνικισμό. Το Σάββατο, είπε ότι μίλησε τόσο με Ορθόδοξους ηγέτες όσο και με κορυφαίους Καθολικούς, Μουσουλμάνους και Εβραίους εκπροσώπους. «Ολοι οι ηγέτες προσεύχονται για τις ψυχές των υπερασπιστών που έδωσαν τη ζωή τους για την Ουκρανία και για την ενότητα και τη νίκη μας. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό», είπε.
Ο Πούτιν προσπάθησε να εκμεταλλευτεί το θέμα.
Σε ομιλία του στις 21 Φεβρουαρίου, επιδιώκοντας να δικαιολογήσει την επικείμενη εισβολή στην Ουκρανία με μια παραμορφωμένη ιστορική αφήγηση, ο Ρώσος πρόεδρος ισχυρίστηκε χωρίς αποδείξεις ότι το Κίεβο προετοιμαζόταν για την «καταστροφή» της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που προσκολλάται στο Πατριαρχείο της Μόσχας.
Αλλά η αντίδραση του Μητροπολίτη Ονούφρη, ο οποίος συνέκρινε τον πόλεμο με την «αμαρτία του Κάιν», του βιβλικού χαρακτήρα που δολοφόνησε τον αδελφό του, δείχνει ότι ακόμη και η εκκλησία με προσανατολισμό τη Μόσχα έχει ισχυρή αίσθηση της ουκρανικής εθνικής ταυτότητας.
Συγκριτικά, ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος έχει καλέσει για ειρήνη, αλλά δεν έχει κατηγορήσει το Κρεμλίνο για την εισβολή.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας υπό το Πατριαρχείο Μόσχας είχε από καιρό εκτεταμένη αυτονομία. Επιπλέον, έχει όλο και πιο ουκρανικό χαρακτήρα.
Και στη μέση οι Καθολικοί
Οι Ουκρανοί Καθολικοί εδρεύουν κυρίως στη δυτική Ουκρανία.
Εμφανίστηκαν το 1596 όταν ορισμένοι Ορθόδοξοι Ουκρανοί, τότε υπό την κυριαρχία της καθολικής Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας, υποτάχθηκαν στην εξουσία του Πάπα βάσει μιας συμφωνίας που τους επέτρεπε να τηρούν διακριτικές πρακτικές, όπως τη βυζαντινή τους λειτουργία και τους παντρεμένους ιερείς.
Οι Ορθόδοξοι ηγέτες έχουν από καιρό καταγγείλει τέτοιες συμφωνίες, όπως την Καθολική και ξένη καταπάτηση στα ποίμνιά τους.
Οι Ουκρανοί Καθολικοί έχουν μια ιδιαίτερα ισχυρή ιστορία αντίστασης στις διώξεις από τσάρους και κομμουνιστές. Καταπιέστηκαν σκληρά από τους Σοβιετικούς, με αρκετούς ηγέτες να μαρτυρούν. Πολλοί Ουκρανοί Καθολικοί συνέχισαν να λατρεύουν κρυφά και η εκκλησία έχει ανακάμψει έντονα από το τέλος του κομμουνισμού και μετά.
Με αυτό το είδος ιστορίας, έχουν ισχυρούς λόγους να αντιστέκονται σε μια ακόμη κατάληψη από τη Μόσχα.
Οι πρόσφατοι Πάπες προσπάθησαν να «ξεπαγώσουν» τις σχέσεις με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Αλλά μετά τη ρωσική εισβολή, ο Πάπας Φραγκίσκος επισκέφτηκε τη Ρωσική Πρεσβεία την Παρασκευή για να «εκφράσει προσωπικά την ανησυχία του για τον πόλεμο», είπε το Βατικανό, σε μια εξαιρετική παπική χειρονομία που δεν έχει πρόσφατο προηγούμενο.
Πώς αντηχεί το Ορθόξοδο σχίσμα πέρα από την Ουκρανία
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αποφάσισε να σπάσει την «ευχαριστηριακή Κοινωνία» με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως το 2018, καθώς κινήθηκε για να αναγνωρίσει μια ανεξάρτητη εκκλησία στην Ουκρανία. Αυτό σημαίνει ότι τα μέλη των εκκλησιών που συνδέονται με τη Μόσχα και την Κωνσταντινούπολη δεν μπορούν να κοινωνήσουν στις εκκλησίες των άλλων.
Οι διαφωνίες έχουν εξαπλωθεί στις ορθόδοξες εκκλησίες της Αφρικής, όπου οι Ρώσοι Ορθόδοξοι έχουν αναγνωρίσει ένα ξεχωριστό σύνολο εκκλησιών, αφότου ο πατριάρχης της Αφρικής αναγνώρισε την ανεξαρτησία της εκκλησίας της Ουκρανίας.
Αλλά πολλές άλλες εκκλησίες προσπάθησαν να αποφύγουν τη διαμάχη. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, οι περισσότερες ομάδες εξακολουθούν να συνεργάζονται και να λατρεύουν από κοινού.