Φέρτε στο μυαλό σας την παρακάτω εικόνα. Σκηνή σε ένα παιχνιδάδικο με ένα μικρό αγόρι και τους γονείς του. Εκείνοι επιλέγουν για τον μικρό Αλέξη ένα παιχνίδι ρομποτικής και ένα παιχνίδι αστρονομίας. Καθώς εγκαταλείπουν τον διάδρομο των «παιχνιδιών για αγόρια», η ματιά του παιδιού πέφτει σε «κούκλες μωρά». Είναι φυσικά στο διάδρομο με τα «παιχνίδια για κορίτσια», αλλά ο μικρός Αλέξης δεν καταλαβαίνει τον διαχωρισμό. Τρέχει προς τα εκεί γιατί θέλει την κούκλα μωρό.
«Μα οι κούκλες είναι για τα κορίτσια», τον μαλώνει ο πατέρας.
«Μα εγώ το θέλω!», απαντάει με παράπονο ο μικρός Αλέξης. «Παίζουμε στο σπίτι του φίλου μου του Γιάννη, ταΐζουμε το μωρό, το κοιμίζουμε, βάζουμε θερμόμετρο, το πηγαίνουμε βόλτα στην κουζίνα. Έτσι κάνει και ο μπαμπάς του Γιάννη με το μωρό τους».
****
Πόσες φορές στη ζωή σας έχετε γίνει μάρτυρες μιας τέτοιας σκηνής. Ή μπορεί να ήσασταν και εσείς οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές. Ή μπορεί να θυμάστε ακόμα τότε που ως μικρό κορίτσι είχατε δει ένα τέλειο αεροπλάνο με ένα πιλότο, που θέλατε διακαώς, αλλά τελικά οι γονείς σας αγόρασαν την Barbie αεροσυνοδό, γιατί «αυτό αρμόζει στα κορίτσια». Ή ακόμα χειρότερα, μια κουζίνα, «για να μάθεις να βοηθάς τη μαμά σου στις δουλειές».
«Δεν είναι εύκολο να μεγαλώσουμε τα παιδιά μας στην ελληνική κοινωνία ‘’πέρα από το ροζ και το γαλάζιο’’, δηλαδή υπερβαίνοντας τα έμφυλα στερεότυπα. Από πολύ μικρή ηλικία τα παιδιά μαθαίνουν ότι ο κόσμος είναι βαθιά διχοτομημένος ως προς το φύλο, ότι τα αγόρια και τα κορίτσια είναι διαφορετικά, ντύνονται με διαφορετικά ρούχα, συμπεριφέρονται με διαφορετικό τρόπο και παίζουν με διαφορετικά παιχνίδια. Και μέσα από τα παιχνίδια τα παιδιά εκπαιδεύονται ως έμφυλα υποκείμενα», λέει στη HuffPost Greece η πλέον ειδική στο θέμα του σεξισμού στα παιδικά παιχνίδια, Δήμητρα Κογκίδου, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. και πρόεδρος της Επιτροπής Φύλου και Ισότητας.
Γιατί είναι πρόβλημα αυτό; «Η έμφυλη διχοτόμηση των παιχνιδιών στερεί τα παιδιά από την απόκτηση ενός μεγαλύτερου εύρους εμπειριών και δεξιοτήτων», μας εξηγεί η κα Κογκίδου. Αναφέρουμε το παράδειγμα του μικρού Αλέξη. «Στην αγορά των παιχνιδιών υπάρχουν πολλές κούκλες μωρά (ή κούκλες ανατροφής) αλλά είναι συνήθως τοποθετημένες στην πτέρυγα των παιχνιδιών «για κορίτσια», γεγονός που συνήθως λειτουργεί αποτρεπτικά. Αν δεν αποκτήσει, όμως, ο Αλέξης από μικρός τις απαραίτητες δεξιότητες φροντίδας και δεν θεωρήσει ότι αυτό είναι βασικό συστατικό της ταυτότητάς του, πώς περιμένουμε αργότερα να συμμετέχει ενεργά στις οικιακές ευθύνες και στην ανατροφή των παιδιών; Πώς θα προσεγγίσουμε ως κοινωνία το στόχο της συμφιλίωσης της οικογενειακής και εργασιακής ζωής, αν αυτό δεν αφορά άνδρες και γυναίκες; Πέρα από τα διαφορετικά μηνύματα που δίνουν οι διαφορετικοί τύποι παιχνιδιών για τους έμφυλους ρόλους, έχουν και διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο, στοιχείο που έχει σχέση με τη μελλοντική επιτυχία των παιδιών στη μάθηση σε πολλούς τομείς του αναλυτικού προγράμματος και στη συνέχεια στις επαγγελματικές τους επιλογές. Αν ο Αλέξης αποκτήσει πρώιμα ενδιαφέροντα και σχετικές δεξιότητες στον τομέα αυτό μπορεί να προσανατολιστεί σε αντίστοιχα επαγγέλματα, π.χ. να γίνει νηπιαγωγός, νοσηλευτής. Ο Αλέξης μπορεί να επωφεληθεί παίζοντας με «κοριτσίστικα» παιχνίδια που αναπτύσσουν και εξασκούν πολλές συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες, όπως συναισθηματική κατανόηση, συναισθηματική έκφραση, ρύθμιση συναισθημάτων, διευθέτηση των συγκρούσεων και ενσυναίσθηση που αποτελεί «δεξιότητα κλειδί» για την προσωπική και επαγγελματική επιτυχία στην ενήλικη ζωή και για να είναι ένας αποτελεσματικός γονιός και ένας ενημερωμένος και υπεύθυνος πολίτης».
Boys Will Be Boys /Υπερβαίνοντας τα έμφυλα στερεότυπα
Ο φόβος της ομοφυλοφιλίας
-Ο προφανής φόβος αυτών των γονιών είναι μην το αγοράκι τους που ζήτησε κούκλα για να παίξει ή σκούπα, γίνει ομοφυλόφιλος. Τι απαντάτε σε αυτό;
-Ναι, πολλοί γονείς αναρωτιούνται αν είναι φυσιολογικό που το αγοράκι τους παίζει και με παιχνίδια «για κορίτσια» και αναρωτιούνται αν αυτό σημαίνει ότι είναι σε σύγχυση σχετικά με το φύλο του, ή αν αυτό αποτελεί ένδειξη ότι θα γίνει ομοφυλόφιλο όταν μεγαλώσει. Συνήθως αυτές οι ανησυχίες αρχίζουν όταν τα αγοράκια είναι στην προσχολική ηλικία όπου ο πειραματισμός με φανταστικούς ρόλους αποτελεί τμήμα της διαδικασίας ανάπτυξής τους. Σε αυτόν τον πειραματισμό, στο πλαίσιο του παιχνιδιού, συχνά οι γονείς –αλλά και εκπαιδευτικοί - μέσα σε ένα πλαίσιο ομοφοβίας και τρανσφοβίας θεωρούν ότι με τη δική τους διαπαιδαγώγηση θα καταφέρουν να αποτρέψουν τη διαφορετικότητα. Πάντως τέτοιες παρεμβάσεις δεν έχουν αποτρεπτικά αποτελέσματα, αντίθετα, στερούν από τα παιδιά τη δυνατότητα να μοιραστούν μαζί τους ζητήματα που τα προβληματίζουν, να εκφρασθούν συναισθηματικά, να νοιώσουν αυτοπεποίθηση και ασφάλεια και γενικά δημιουργούν προβλήματα στα παιδιά.
Όπως μας θυμίζει άλλωστε, μια απάντηση σε αυτό, είχε δώσει ο συγγραφέας Αυγουστος Κορτώ. Τον Σεπτέμβριο του 2019, η κα Κογκίδου είχε ανεβάσει στη σελίδα της στο Facebook «Όλα τα Παιχνίδια για Όλα τα Παιδιά» τη λίστα που δόθηκε σε νηπιαγωγείο, όπου τα αγόρια μπορούσαν να φέρουν στο σχολείο ένα παιχνίδι που τους αρέσει, ενώ στα κορίτσια δινόντουσαν οι εξής επιλογές: κουζινικά, ή πλαστικά φρούτα, ή ζωάκια.
Το θέμα έγινε viral, όπως εξίσου viral έγινε και το σχόλιο του Κορτώ για το θέμα.
«Και τα κορίτσια θέλουν υπερήρωες»
Αδικημένα δεν είναι βέβαια μόνο τα αγόρια, αλλά και τα κορίτσι. Οι επιλογές τους -ως επί το πλείστον- περιορίζονται σε πριγκίπισσες, κουζινικά, σκούπες, σφουγκρίστρες, κούκλες τυποποιημένες με αναλογίες μοντέλου, ψηλοτάκουνα και αστραφτερό χαμόγελο. Είναι αυτή η εικόνα των γυναικών του σήμερα;
Το κακό και καλό παράδειγμα της Barbie
«Ας δούμε την εξέλιξη μιας δημοφιλούς κούκλας –μόδας. H Barbie της εταιρείας Mattel ξεκίνησε το 1959 ως κούκλα μόδας ενώ στη συνέχεια απέκτησε και άλλους επαγγελματικούς ρόλους, αρχικά σε παραδοσιακά ‘’γυναικεία’’ επαγγέλματα και μετά διευρύνθηκα», μας θυμίζει η κα Κογκίδου. Μέσα από την εικόνα της Barbie όμως, τα κορίτσια παίρνουν το μήνυμα ότι η τέλεια, ελκυστική και κοινωνικά αποδεκτή γυναίκα είναι λεπτή, λαμπερή και χαρούμενη. Πόσο ρεαλιστική είναι αυτή η εικόνα;
Τα τελευταία χρόνια, και μετά από κριτική που δέχτηκε η εταιρεία, η πολιτική της άλλαξε. «Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, η Mattel κυκλοφόρησε 17 κούκλες εμπνευσμένες από ιστορικά και μοντέρνα γυναικεία πρότυπα από όλο τον κόσμο. Γυναίκες που προέρχονται από διαφορετικούς τομείς, όμως σπάνε με το δικό τους τρόπο τα όρια και εμπνέουν την επόμενη γενιά κοριτσιών. Η σειρά περιλαμβάνει 3 κούκλες Inspiring Women με γυναίκες που άλλαξαν την Ιστορία και 14 γυναίκες πρότυπα της σύγχρονης εποχής. Σχετικά πρόσφατα η Barbie έγινε υποψήφια για την προεδρία των ΗΠΑ και επιχειρηματίας και ως επιτυχημένη γυναίκα καριέρας έχει πλέον προφίλ και λογαριασμό στο Linkedin».
Τελευταία δε, μετά τις επικρίσεις που έχει δεχτεί η εταιρεία όχι μόνο για μη ρεαλιστική απεικόνιση του σώματος των γυναικών, αλλά και για την έλλειψη διαφορετικότητας, προστέθηκαν στη συλλογή της κούκλες με πιο σκούρο τόνο επιδερμίδας, με άφρο μαλλιά, αλλά και δύο φιγούρες με αναπηρίες, μία σε αναπηρικό καροτσάκι και μια με προσθετικό πόδι. Επίσης, μόλις κυκλοφόρησε και η πρώτη Barbie με χιτζάμπ.
«Το πιο σημαντικό είναι», προσθέτει η κα Κογκίδου, «ότι κυκλοφόρησε η πρώτη gender - neutral Barbie -ουδέτερη ως προς το φύλο- με αξεσουάρ για κορίτσια και αγόρια. Η σειρά «Creatable World». δίνει τη δυνατότητα σε όλα τα παιδιά να παίξουν με κούκλες που δεν έχουν ένα καθορισμένο φύλο και να εκφραστούν ελεύθερα».
Το έμφυλο μάρκετινγκ είναι πιο επικερδές
-Όντως, τελευταία έχουμε κάποια θετικά παραδείγματα. Αλλά η πλειοψηφία δεν είναι έτσι. Μεγάλο ρόλο στον σεξισμό των παιδικών παιχνιδιών έχουν παίξει οι διαφημίσεις, οι εταιρείες παιχνιδιών και τα καταστήματα παιχνιδιών. Παιχνίδια που διαφημίζονται μόνο από κορίτσια ή μόνο από αγόρια, ανάλογα την «κατηγορία» τους, διαφορετικοί διάδρομοι στα καταστήματα, διαφορετικά χρώματα που καθορίζουν το φύλο. Τι οφείλουν να κάνουν από την πλευρά τους για να εξαλειφθεί το φαινόμενο;
-Η αλήθεια είναι ότι η βιομηχανία των παιχνιδιών, αλλά και συνολικά όλων των προϊόντων που απευθύνονται σε μικρά παιδιά, φαίνεται να έχει αποσυνδεθεί από τις ευρύτερες αλλαγές στην κοινωνία στον τομέα της ισότητας των φύλων. Αυτό εκ πρώτης όψεως είναι παράδοξο, ερμηνεύεται όμως αν διερευνήσουμε το ρόλο του μάρκετινγκ στον τομέα των παιχνιδιών. Είναι πολύ πιο επικερδές να δημιουργήσουν χωριστές αγορές για τα αγόρια και για τα κορίτσια, που καθεμία έχει τα δικά της διακριτά προϊόντα, αντί να κάνουν ενιαία προϊόντα που απευθύνονται σε αγόρια και κορίτσια. Προφανώς αυτό αντανακλάται στα καταστήματα των παιχνιδιών με τους διαφορετικούς διαδρόμους ή/και ορόφους για τα παιχνίδια «για αγόρια» ή «για κορίτσια», στις συσκευασίες και στις διαφημίσεις.
Το έμφυλο μάρκετινγκ έχει αναγάγει το χρώμα των παιχνιδιών και των συσκευασιών τους ως ένα από τα κύρια κριτήρια κατηγοριοποίησης των παιχνιδιών. Πέρα από την τοποθέτηση των παιχνιδιών σε ξεχωριστούς διαδρόμους παιχνιδιών σε πολλά καταστήματα, συχνά υπάρχει η ερώτηση από υπαλλήλους αν θέλουμε παιχνίδι «για αγοράκι» ή «για κοριτσάκι». Πέρα από το χρώμα, οι περιγραφές που υπάρχουν στις συσκευασίες πολλών παιχνιδιών υπογραμμίζουν τη σπουδαιότητα των έμφυλων ρόλων. Οι διαφημίσεις των παιχνιδιών είναι περισσότερο έμφυλες από ποτέ και ακολουθούν τον κανόνα της έμφυλης διχοτόμησης. Για παράδειγμα, υπάρχουν πολλές διαφημίσεις παιχνιδιών που προτρέπουν τα κορίτσια να ασχοληθούν με την οικιακή φροντίδα. Η επιλογή του έμφυλου μάρκετινγκ μπορεί να είναι επικερδής για τις επιχειρήσεις έχει, όμως, κοινωνικό κόστος.
Γι’ αυτό χρειάζεται να καταργηθεί ο αυστηρός διαχωρισμός ανάμεσα σε «αγορίστικα» και «κοριτσίστικα» παιχνίδια και να υπάρχουν «ουδέτερα ως προς το φύλο» παιχνίδια έτσι ώστε να αποκτούν τα παιδιά ένα μεγαλύτερο εύρος εμπειριών και δεξιοτήτων -χωρίς άγχος για το αν αυτό είναι συμβατό με το φύλο τους. Υπάρχουν και νέες τάσεις στο μάρκετινγκ των παιχνιδιών –όχι πολύ διαδεδομένες. Ορισμένες κατασκευάστριες εταιρείες και καταστήματα πώλησης παιχνιδιών αλλάζουν την προσέγγισή τους. Ορισμένοι έμποροι λιανικής πώλησης χρησιμοποιούν «ουδέτερο ως προς το φύλο» μάρκετινγκ, παρουσιάζοντας τα παιχνίδια με τέτοιο τρόπο που ενθαρρύνει όλα τα παιδιά να τα εξερευνήσουν. Δεν έχουν χωριστά τμήματα (στα καταστήματα και στις ιστοσελίδες ηλεκτρονικού εμπορίου) με πινακίδες σήμανσης «για αγόρια» ή «για κορίτσια», ή τη χρωματική σήμανση «ροζ –γαλάζιο» και τις στερεότυπες έμφυλες απεικονίσεις. Η κατηγοριοποίηση των παιχνιδιών γίνεται με κριτήριο την ηλικία, τον τύπο του παιχνιδιού ή της δραστηριότητας κ.ά.
Τι πρέπει να γίνει
Σύμφωνα με την κα Κογκίδου, υπάρχει ανάγκη για δημιουργία οργανώσεων στην Ελλάδα που θα αναλάβουν πρωτοβουλίες για την κατάργηση του έμφυλου διαχωρισμού των παιχνιδιών.
«Η κοινωνία των πολιτών μπορεί να παίξει ενεργό ρόλο. Ως γονείς, εκπαιδευτικοί και καταναλωτές/τριες μπορούμε:
- να ελαχιστοποιήσουμε την αγορά έμφυλων παιχνιδιών στα παιδιά
- να απαιτήσουμε να έχουμε τη δυνατότητα για περισσότερες επιλογές ‘’ουδέτερων ως προς το φύλο’’ παιχνιδιών
- να ζητήσουμε την κατάργηση των διαφορετικών ζωνών ‘’για κορίτσια’’ και ‘’για αγόρια’’ στα καταστήματα
- να ζητήσουμε να γίνουν αλλαγές στην κατασκευή των παιχνιδιών και στο μάρκετινγκ¬.
Και φυσικά, οι ίδιοι οι γονείς, να αφήσουν ελεύθερα τα παιδιά τους να παίζουν. Με ότι τους αρέσει.