Το σύμπαν του Ιωάννη Ιωαννίδη: Η Οδύσσεια, οι Αντίπαξοι και ο Κήπος των Επίγειων Ηδονών

Το σύμπαν του Ιωάννη Ιωαννίδη: Η Οδύσσεια, οι Αντίπαξοι και ο Κήπος των Επίγειων Ηδονών

«Ασυμβίβαστος ευγενικός μανιακός» - κανένας άλλος δεν έχει ασχοληθεί τόσο με τα προβλήματα της επιστήμης τα τελευταία χρόνια από όσο ο Ιωάννης Ιωαννίδης, επιδημιολόγος και σούπερσταρ. Κι επιπλέον γράφει άλλο ένα λιμπρέττο και λογοτεχνικά βιβλία.

Ο Ιωάννης Ιωαννίδης μιλάει ήδη κάπου 20 λεπτά και αυτός είναι ο λόγος. Εεε, κύριε Καθηγητά; Γιάννη; Αρχίζω να ανησυχώ λιγάκι. Ξέρω πως πρέπει να προλάβει μια πτήση και πρέπει να πάρουμε και φωτογραφίες. Και αυτή ήταν μόνο η πρώτη ερώτηση που του έκανα.

Ο Ιωαννίδης γελά δυνατά, περισσότερο χαρούμενος παρά απολογητικός. Μάτια που σπινθηρίζουν πάνω από ένα μάλλον ατίθασο μουστάκι. Είναι κάπως ασυνήθιστο οι δημοσιογράφοι να τον ρωτάνε για αυτήν την άλλη πλευρά του έργου του, τα λογοτεχνικά του βιβλία που γράφει στα ελληνικά. Και αν τον ρωτήσουν τι είδους βιβλία είναι αυτά και τι μορφή έχουν – χμμ, φυσικά, να σου πω, αλλά έχεις χρόνο να ακούσεις;

Και μόνο να αναφέρεις «John Ioannidis», σε όλο τον κόσμο οι επιστήμονες συμπληρώνουν σχεδόν αυτόματα «Why most published research findings are false». Ο τίτλος από το πλέον διάσημο επιστημονικό του άρθρο-επίτευγμα, ένα άρθρο του 2005 που ακόμα σείει τα θεμέλια της επιστημονικής κοινότητας. Ο Ιωαννίδης που μεγάλωσε στην Αθήνα αλλά είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Stanford τεκμηριώνει με αυστηρές μεθόδους ότι από τη δημοσιευμένη επιστημονική έρευνα το μεγαλύτερο τμήμα είναι προβληματικό.

Δεν είναι ότι οι επιστήμονες κλέβουν και απατούν. Αλλού είναι το θέμα. Στην επιστήμη είναι τα όμορφα, θεαματικά, «σημαντικά» αποτελέσματα που έχουν τον άνεμο με το μέρος τους. Αυτά τα αποτελέσματα κάνουνε εντύπωση σε συνέδρια, προσελκύουν χρήματα για περισσότερη έρευνα, δημοσιεύονται σε διάσημα περιοδικά του επαγγέλματος, και λάμπουν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Δυστυχώς ο άνεμος αυτός διακινεί και μεγάλες ποσότητες από αφρό και φούσκες. Πρόκειται για απλώς τυχερά ευρήματα πολλές φορές – τυχαία και λανθασμένα. Στατιστικά περίπλοκες αναλύσεις με εξωραϊσμένες εκβάσεις. Ελπιδοφόρα πρωτόλεια ευρήματα. Αν όμως τα δεις λεπτομερώς και τα προσεγγίσεις με αυστηρά μοντέλα, ο Ιωαννίδης δείχνει με επιστημονικό τρόπο ότι τα περισσότερα από αυτά τα υποσχόμενα επιτεύγματα είναι απλώς άμμος.

Σαν να έσκασε μια βόμβα. Αυτός είναι μάλλον ο βαθύτερος λόγος που επανειλημμένα τόσα και τόσα πειράματα δεν επικυρώνονται. Και αυτός είναι ο λόγος που εξακολουθούμε να πεθαίνουμε με καρκίνο, νόσο Alzheimer και πλάγια αμυοτροφική σκλήρυνση, ενώ εδώ και δεκαετίες διαρκώς έχουμε ισχυρισμούς ότι τώρα βρήκαμε επιτέλους το φάρμακο.

«Κι όμως, δε θα το αποκαλούσα «πρόβλημα»», λέει ο Ιωαννίδης. «Θα το αποκαλούσα «επιστήμη»». Η επιστήμη συνεχώς επαναμοντελοποιείται και βελτιώνεται, εξηγεί. «Κάθε εποχή, και κάθε τρόπος που έχουμε για να δουλεύουμε στο χώρο της επιστήμης φέρνει νέες προκλήσεις. Σήμερα πλέον συναντάμε περισσότερα εμπόδια, αυτό όμως σημαίνει ότι έχουμε μια επιτάχυνση των επιστημονικών εξελίξεων. Είναι μέσα στον πυρήνα, στην ουσία της επιστήμης να συναντά τέτοιου είδους εμπόδια και να τα ξεπερνά».

Ο συνήθης Ιωαννίδης. Ακλόνητα οπτιμιστής. Χαριτωμένος, ευγενικός, ευαίσθητος. Και διασκεδαστικός. Όταν το βρεττανικό περιοδικό British Medical Journal κάποτε του ζήτησε να χαρακτηρίσει τον εαυτό του με τρεις λέξεις, διάλεξε «Ασυμβίβαστος - Ευγενικός- Μανιακός». Ένα μαστίγιο αλλά με βελούδινα γάντια. «Αν ξεκινήσεις να κατηγορείς συγκεκριμένους ανθρώπους, προκαλείς δικαιολογημένα αμυντικές αντιδράσεις», λέει. «Με ενδιαφέρει να το αποφύγουμε αυτό. Όλοι μας έχουμε μερίδιο ευθύνης. Είναι η επιστήμη όλων μας, μας αφορά όλους.»

Οπότε ο Ιωαννίδης ρίχνει ασυμβίβαστος, ευγενικός και μανιακός τη μια βόμβα μετά την άλλη. Ότι από όλη την έρευνα στις νευροεπιστήμες, το 95% έχει στατιστικά προβλήματα. Ότι οι περισσότερες κλινικές μελέτες δεν έχουν δείξει αποτελεσματικότητα. Υπάρχουν πάνω από 800 επιστημονικά άρθρα που έχει συγγράψει και ο αριθμός αυξάνεται συνεχώς. Στους καταλόγους των πλέον αναφερόμενων επιστημόνων στην επιστημονική βιβλιογραφία βρίσκεται πάντα κάπου στην κορυφή.

Και σαν να μην έφταναν αυτά, είναι και το λογοτεχνικό του έργο, στα ελληνικά. Έχει γράψει 6 βιβλία. Δύο από αυτά φτάσανε στη βραχεία λίστα των ετήσιων λογοτεχνικών βραβείων του Αναγνώστη στην Ελλάδα. Και δεν πρόκειται για απλά γραπτά, αλλά για σύνθετες πολυεπίπεδες συνθέσεις όπου μια μεγάλη ποικιλία από αφηγηματικά στυλ, τύποι κειμένων και μοτίβα αλληλοσυμπληρώνονται με τρόπο στοχαστικό.

«Ένα μικτό σύμπαν από μεθόδους γραφής», λέει ο μανιακός. Πάρτε για παράδειγμα το πρόσφατα δημοσιευμένο «Tractatus για την έκτη φήμη». Απαρτίζεται από 166 αφηγήσεις που παίρνουν το όνομά τους από το μεσαιωνικό είδος της «Παραλογής», μαζί με 32 νεκρολογίες κορυφαίων Ελλήνων επιστημόνων, 21 «Κατασκευές» που χρησιμοποιούν επιστημονικά δεδομένα, και 21 παραλλαγές του αρχαιοελληνικού μύθου της Αρπαγής της Περσεφόνης.

Ελπίζω να προλάβουμε γιατί η πτήση του φεύγει σύντομα.

1. Βιβλίο: Ομήρου Οδύσσεια

«Νομίζω πως νιώθω περισσότερο στο σπίτι μου στην Ελλάδα παρά στην Αμερική. Η Ελλάδα είναι η χώρα όπου μεγάλωσα και όπου σπούδασα. Αλλά ακόμα κι εκεί πάντα νιώθω εν τέλει ένας ανεπιθύμητος απόβλητος που πρέπει να φύγει ξανά. Ειλικρινά, νομίζω ότι πολλοί Έλληνες νιώθουν έτσι. Ναι, φυσικά και υπάρχει ένα κράτος που ονομάζεται Ελλάδα, αλλά οι Έλληνες ανέκαθεν ταξιδεύαμε. Και ο ταξιδιώτης δεν έχει σπίτι, πρέπει συνεχώς να ψάχνει νέους ορίζοντες για να νιώθει ζωντανός.

«Αυτός είναι μάλλον ο λόγος που η Οδύσσεια έχει τέτοια βαθιά απήχηση στον ελληνικό πολιτισμό. Ένα μεγαλειώδες επικό ποίημα, τόσο παγκόσμιο, τόσο περιεκτικό. Το θέμα της συλλαμβάνει τον άνθρωπο που είναι τόσο αδύναμος και δεν γνωρίζει σχεδόν τίποτα, ενώ διαρκώς χτυπιέται ανελέητα δεξιά και αριστερά. Από θεούς, από αναποδιές, με το πλοίο του να βυθίζεται, με τους συντρόφους του να πνίγονται. Και με όλα αυτά τα τέρατα τριγύρω του, όλα αυτά τα υπερφυσικά τέρατα!

Και να, ανάμεσα σε όλα αυτά προβάλλει ο ήρωας, ένα άνθρωπος που εμπιστεύεται το νου του, το λόγο. Επιστήμονας, ναι, νομίζω ότι αυτή θα ήταν μια καλή λέξη για να περιγράψει κατ’ εξοχήν τον πολύτροπο Οδυσσέα. Καθώς τσακίζεται και περιπλανιέται ανάμεσα στις ηπείρους προσπαθεί να τιθασεύσει το άλογο χάος τριγύρω του... και τι θέλει ο καημένος; απλώς να γυρίσει στο σπίτι του θέλει!»

Γελά δυνατά πάλι. Και προσθέτει: «Το νιώθω, το νιώθω αυτό πολύ έντονα. Αλλά για μένα είναι πλέον πολύ αργά, νιώθω σπίτι μου οπουδήποτε. Σαν τον Οδυσσέα.»

2. Μαθηματική έννοια: Αριθμοί

«Υπάρχει μεγάλη ομορφιά στα μαθηματικά. Στις συγκρίσεις. Στα γραφήματα. Στις θεωρίες. Κατά κάποιο τρόπο, όταν δεν υπάρχουν αριθμοί, ακόμα και σε μη επιστημονικό υλικό, νιώθω σαν κάτι να έχει πάει στραβά. Ακόμα και στη λογοτεχνία που γράφω συχνά ξεφυτρώνουνε αριθμοί.

Άρα νιώθω πολύ άβολα με ανθρώπους που προσπαθούν να περάσουν μηνύματα και σλόγκαν χωρίς αριθμούς. Ακόμα κι αν τα επιχειρήματά τους είναι λογικοφανή, επιθυμώ πάντα να έχω κάποιον αριθμό για να κρατηθώ. Προσπαθώ να κρατηθώ από αριθμούς ακόμα και σε πράγματα που δεν μπορείς να συλλάβεις άμεσα με αριθμούς. Όπως αισθήματα ή συναισθήματα. Αν μπορείς να προσθέσεις κάποιον μετρημένο αριθμό, σου δίνει κάποιο σημείο αναφοράς, κάτι να κρατηθείς.

«Φυσικά αντιλαμβάνομαι ότι η αγάπη, το μίσος ή η πίστη δεν μπορούν να ποσοτικοποιηθούν στο τέλος της γραφής. Πάντως, όταν βλέπω αριθμούς νιώθω πολύ καλύτερα. Σαν ένα μικρό παιδί που κρατάει το αγαπημένο παιχνίδι του στο κρεβάτι τη νύχτα όταν σκοτεινιάζει.»

3. Μουσική: Johann Sebastian Bach, Η Τέχνη της Φυγής (ca. 1742-1750)

«Μερικές φορές γράφω τα δικά μου λιμπρέττα. Αγαπώ υπερβολικά τη μουσική, μετά μανίας, στο σπίτι μας βρισκόμαστε συνήθως σε μια συνεχή ροή κλασικής μουσικής να παίζει στο ραδιόφωνο μέρα νύχτα, ανεξάρτητα από το τι κάνουμε. Η μουσική είναι ένα παράθυρο σε έναν άλλο κόσμο, μια άλλη διάσταση, μια διάσταση κάπου μεταξύ του χώρου και του χρόνου.

Όσο για την Τέχνη της Φυγής και τη μαθηματική της δομή, την βλέπω σαν μια προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα νέο σύμπαν, να συμπυκνωθεί ότι έχει επιτύχει αυτή η μορφή της τέχνης. Έχεις τον μεγαλύτερο συνθέτη όλων των εποχών που μια μέρα παίρνει την απόφαση: για να δω πως μπορώ να τα βάλω όλα μαζί. Με μια υψηλά διανοητική, μαθηματική δομή. Το βρίσκω μοναδικό. Είναι σχεδόν σαν μια τέλεια μετα-ανάλυση!

Οι μετα-αναλύσεις είναι μελέτες όπου κάποιος συνθέτει συνολικά πολλά δεδομένα πάνω σε ένα θέμα για να δημιουρήσει ένα σύνολο. Η ανάλυσή τους αποτελεί ειδικότητά του. «Οι μετα-αναλύσεις μπορούν πάντα να ελπίζουν ότι είναι η τελική απάντηση, η τελευταία λέξη. Η Τέχνη της Φυγής έχει στόχο να είναι αυτή η τελευταία λέξη. Μπορεί να ισχυριστείς ότι αυτό είναι αδύνατον, κάτι θα πάει στραβά στο τέλος. Και φυσικά αυτό συνέβη, γιατί ο Μπάχ ποτέ δεν ολοκλήρωσε το έργο. Αλλά ακόμα και αυτό είναι διεγερτικό. Σε πληροφορεί ότι αυτή η τελειότητα δεν είναι εφικτή. Πλησιάζεις, αλλά ο αγώνας να πλησιάσεις όσο μπορείς περισσότερο είναι ίσως ότι καλύτερο μπορείς να ελπίζεις.»

4. Ταινία: Andrei Tarkovsky, Solaris (1972)

«Μια βαθιά κατάδυση στις ψυχές μας. Η ταινία θέτει σε αμφισβήτηση το όριο για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, τι σημαίνει να έχεις συνείδηση, τι σημαίνει να είσαι εσύ. Ποιοί είμαστε, τι είμαστε; Πάλι, είναι μάλλον μια αποτυχία από αυτή την άποψη, γιατί η απάντηση μας διαφεύγει, μένουμε κάπου στο μεταίχμιο, στο πουθενά. Μου αρέσει η τέχνη που αποτυγχάνει θεαματικά. Και που όμως είναι αξιοπρεπής στην προσπάθειά της. Η έννοια του να «είμαι άνθρωπος» διαχέεται μέσα από το έργο. Είμαι περιορισμένος, όλα γύρω μου είναι αβέβαια και ξεπερνούν την ικανότητά μου να τα συλλάβω, αλλά δεν πειράζει, είμαι άνθρωπος.»

5. Νησί: Αντίπαξοι

«Ένα μικρό νησάκι στο Ιόνιο πέλαγος, με διαστάσεις περίπου 1 επί 3 μίλια. Κάθε καλοκαίρι πηγαίνω εκεί με τη σύζυγό μου και την κόρη μου, τα τελευταία 17 χρόνια. Για να φτάσεις πρέπει να πάρεις το πλοίο για τους Παξούς, που είναι ήδη ένα μικρό νησί. Από εκεί παίρνεις ταχύπλοο για τους Αντίπαξους. Δεν υπάρχουν καταστήματα και ξενοδοχεία, μόνο δυο ταβέρνες που κλείνουν στις 5μμ. Νιώθεις λίγο σαν τον Ροβινσώνα Κρούσο. Το μόνο δυστύχημα είναι ότι εδώ και κάποιο καιρό υπάρχει πρόσβαση τηλεφωνικού δικτύου.»

6. Επιστήμονας: Galileo Galilei (1564-1642)

«Η επιστήμη δεν είναι στην πραγματικότητα τόπος για αστέρες και διασημότητες. Η συνεργασία είναι απείρως πιο σημαντική από το στερεότυπο του μοναχικού απομονωμένου καθηγητή. Αλλά αν έπρεπε να διαλέξω ονομαστικά μόνον έναν επιστήμονα, αυτός θα ήταν ο Γαλιλέος.

Έζησε σε μια εποχή που η επιστήμη δεν είχε ακόμα στέρεα θεμέλια. Η επιστημονική μέθοδος δεν είχε ακόμα εμπεδωθεί και εδραιωθεί. Έτσι έπρεπε να πάρει κάποιες δύσκολες αποφάσεις και να περιχαράξει τα σύνορα της επιστήμης από τα σύνορα της φιλοσοφίας. Πάντως με τον ένα ή άλλο τρόπο ήξερε τελικά τι να κάνει. Ήταν αφοσιωμένος σε αυτό, αφοσιωμένος και προοδευτικά και απαρέγκλιτα, και πλήρωσε και την ποινή, βρέθηκε φυλακισμένος με κατ’ οίκον περιορισμό. Θλιβερό. Τόσο μόνος.

Σήμερα οι επιστήμονες είμαστε πλήρως συνηθισμένοι να στηριζόμαστε σε μια μακρά παράδοση. Μπορεί να σε προκαλέσουν και να σε φέρουν σε δύσκολη θέση, αλλά πάντα μπορείς να σκεφτείς, δεν είμαι μόνος, υπάρχουν εκατομμύρια άλλοι επιστήμονες που έκαναν το ίδιο με μένα. Ο Γαλιλέος δεν είχε αυτή τη μακρά αλυσίδα επιστημονικών προπατόρων. Έπρεπε να προσποριστεί τα δικά του πολεμοφόδια για τη μάχη.»

7. Ζωγραφική: Hieronymous Bosch, Ο Κήπος των Επίγειων Ηδονών (1503-1515)

«Ο Μπος αποκαλύπτει εδώ ένα ολόκληρο σύμπαν. Ένα σύμπαν που είναι σύνθετο, τεράστιο, συμβολικό, αλληλοσυνδεόμενο, δύσκολο να μεταφραστεί. Υπάρχει μυστήριο, αλληγορία, πολλαπλές διαστάσεις, πολλά άγνωστα, μεγάλη συνεκτικότητα. Μοναδικό. Όλα αυτά τα θραύσματα, όλες αυτές οι θαυμαστές λεπτομέρειες, αλληλοσυνεχόμενα σε ένα μεγαλύτερο συνολικό θέμα.»

8. Μουσείο επιστημών: Μουσείο Επιστημών Βοστώνης

«Ειλικρινά, τα μουσεία επιστημών δε μου πολυαρέσουν. Συνήθως προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή σε μεγάλα, επιβλητικά αντικείμενα. Ένας πελώριος δινόσαυρος. Ένας πύραυλος. Δίνουν την εντύπωση ότι η επιστήμη είναι κάποιας λογής φαραωνική διεργασία, που ξεπετά ανακαλύψεις στο πι και φι. Φαντάζει πολύ απλό. Επισκέπτεσαι ένα μουσείο και σκέφτεσαι π.χ. για τον ηλεκτρισμό, σιγά, είναι τόσο φυσικό, τόσο εύκολο να ανακαλυφτεί.

Όμως σπάνια παίρνεις έστω και μιαν ιδέα για τον κόπο και την προσπάθεια που έγινε για να φτάσουμε όπου φτάσαμε. Πόσες ανεπιτυχείς προσπάθειες προηγήθηκαν, πόσες πήγαν τελείως στράφι, τι επακολούθησε, πόσοι άνθρωποι αγωνιστήκανε και αποτύχανε. Τα μουσεία επιστημών δείχνουν τα αποτελέσματα, όχι τις μεθόδους. Η συνεπής ακριβής καταγραφή των δεδομένων, η στοχαστική οικοδόμηση του πρωτοκόλλου, η επίπονη εξέλιξη βήμα-βήμα για το πως φτάσαμε σε μια εκπληκτική ανακάλυψη- όλα αυτά σχεδόν αποσιωπούνται. Το Μουσείο Επιστημών της Βοστώνης κάπως αποκλίνει από αυτό το στερεότυπο. Είναι ένα από τα λίγα που τείνουν να δείχνουν περισσότερο το συνολικό αφήγημα, τη διαδικασία.»

9. Λιχουδιά: Σύκα

«Σύκα που έχεις μαζέψει με τα ίδια σου τα χέρια από τη συκιά, στην Ελλάδα, το καλοκαίρι: πρέπει να πληρούνται και οι τρεις αυτές προϋποθέσεις. Στην αυλή του σπιτιού όπου μεγάλωσα στην Αθήνα, είναι μια μεγάλη συκιά. Κάθε χρόνο είναι η κορυφαία στιγμή του καλοκαιριού όταν τα σύκα έχουν ωριμάσει. Σηκώνεσαι το πρωί, τα μαζεύεις και τα τρως επί τόπου. Πρόκειται για μια ελληνική εμπειρία καθολικής αξίας. Σχεδόν σε κάθε ελληνικό νησί μπορείς να περιπλανηθείς στους αγρούς, να συναντήσεις μια συκιά που δεν ανήκει σε κανέναν και να κόψεις σύκα. Χμμ, ίσως αυτό το «δεν ανήκει σε κανέναν» είναι κάποτε συζητήσιμο, ίσως η συκιά να βρίσκεται σε κάποια ιδιοκτησία αλλά τα κλαδιά φτάνουν μέχρι έξω στο δρόμο. Είναι μια μοναδική ελληνική εμπειρία που ξεπερνά κατά πολύ την υπέροχη γεύση.»

Αναδημοσίευση της συνέντευξη του Ιωάννη Ιωαννίδη στον Maarten Keulemans που δημοσιεύτηκε στην ολλανδική εφημερίδα Vlokskrant επί τη ευκαιρία της διάλεξης του Ιωάννιδη «Μάθημα Ανατομίας» στην αίθουσα Concertgebouw (17 Νοεμβρίου). Το «Μάθημα Ανατομίας» είναι μια διάλεξη που δίνεται μια φορά το χρόνο με την υποστήριξη του Academic Medical Center (AMC), του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Amsterdam (Vrije Universiteit) και της Volkskrant. Ο Ιωάννης Ιωαννίδης βρέθηκε στην Ελλάδα για την παρουσίαση του τελευταίου του βιβλίου, Tractatus για την έκτη φήμη, στο αμφιθέατρο Noesis στη Θεσσαλονίκη στις 21 Νοεμβρίου με εισηγητές τους ερευνητές Νίκο Κυρπίδη και τον Χρήστο Ουζούνη και στη Στοά του Βιβλίου στην Αθήνα στις 24 Νοεμβρίου με εισηγητές τους συγγραφείς Γιώργο Αριστηνό, Τάσο Γουδέλη και Μάνο Στεφανίδη και συντονιστή τον ακαδημαϊκό Χαράλαμπο Ρούσσο.

Photo Credits: Els Zweerink