Ας υποθέσουμε ότι αναζητάτε ψυχολόγο και μελετάτε στο διαδίκτυο τα βιογραφικά τους και τα ενδιαφέροντά τους. Εντοπίζετε κάποια, νέα σε ηλικία, η οποία δηλώνει ότι ο Φρόϋντ «είναι τεράστιος» και ότι λατρεύει τον Μικρό Πρίγκιπα. Σάς αρέσει αυτό που διαβάζετε και σκέφτεστε να απευθυνθείτε σε αυτήν.
Μόλις πέσατε πάνω στην κόρη του αρχηγού του νεοναζιστικού κινήματος! Η οποία, μάλιστα, δηλώνει ότι στηρίζει τον πατέρα της σε όλα, ανεξαιρέτως.
Η ταινία του Νορβηγού Χάβαρντ Μπούστνες για τις γυναίκες της ‘Χρυσής Αυγής’ φέρνει στο φως συνειρμούς γνωστούς από τα μαύρα χρόνια του Γερμανικού Ναζισμού. Τότε που ψυχροί εκτελεστές και βασανιστές ήταν, κατά ομολογία των οικογενειών τους, τρυφεροί σύζυγοι και πατέρες, άκουγαν ή έπαιζαν κλασική μουσική, ορισμένοι μάλιστα διέθεταν ευρύτερη παιδεία.
Το σημερινό σημείωμά μου δεν αφορά στα συγκεκριμένα πρόσωπα, τα οποία, φυσικά, αγνοώ και δεν ενδιαφέρομαι να γνωρίσω. Αυτό που επιχειρεί να αγγίξει είναι το φαινόμενο, το δυσερμήνευτο και προκλητικό. Ποια είναι εκείνη η αιτία η οποία κάνει παράλληλα σύμπαντα να συνυπάρχουν μέσα στον ψυχισμό; Ποιοι παράγοντες ‘παντρεύουν’ το τερατώδες και το χαριτωμένο με τέτοιο τρόπο ώστε ο φορέας τους να μην βρίσκει καμία αντίφαση;
Η ψυχανάλυση ανέδειξε ποικίλους ψυχικούς μηχανισμούς οι οποίοι καθιστούν εφικτές τέτοιες εντυπωσιακές αποσυνδέσεις. Στο πιο καλόηθες (‘νευρωτικό’) επίπεδο δρουν ο ’αντιδραστικός σχηματισμός’ και η ’εκλογίκευση’, σε βαθύτερο στρώμα αναπτύσσεται η ’μόνωση του συναισθήματος’, και στα έγκατα όπου εδρεύουν οι προ-οιδιπόδειες καταβολές εγκαταστάθηκαν κάποτε βαθειές διχοτομήσεις. Σε όλα τα επίπεδα, πάντως, η ιδεολογία επιστρατεύεται τόσο ως αναλγητικό απέναντι στα τρομακτικά άγχη της σχιζοειδούς-παρανοειδούς θέσης, όσο και ως εξωραϊσμός της εικόνας εαυτού προκειμένου να στηριχθεί ο φυσιολογικός ναρκισσισμός.1 Η ασύλληπτη ποικιλία των ανθρώπων επιστρατεύει αντίστοιχα και την πελώρια διαφοροποίηση των συνδυασμένων μηχανισμών.
Το παράδειγμα της κόρης του αρχηγού δεν είναι μεμονωμένο. Σε άλλο σημείο της ταινίας η μητέρα άλλου στελέχους της ‘Χρυσής Αυγής’, άνθρωπος με δράση και επιχειρηματολογία, ρωτά την εγγονούλα της: «Τι είπαμε πως είναι το πιο σημαντικό στη ζωή;», για να δώσει μαζί της την απάντηση: «Η αγάπη»!
Μπορούμε, φυσικά, να ξεμπερδέψουμε εύκολα με τον γρίφο αποδίδοντάς της ότι τό είπε για να φιλοτεχνήσει την εικόνα της στην ταινία. Ή ότι τό πιστεύει επειδή ξεγελάει χονδροειδώς και τον ίδιο της τον εαυτό. Θα είναι στρατηγικό λάθος, όμως, να αμφισβητήσουμε την ειλικρίνειά της και τις προθέσεις της. Αυτή ακριβώς η αντίφαση είναι που κάνει τον άνθρωπο ανοικονόμητο και αινιγματικό.
Ο Ουίλιαμ Μπλέηκ, που συνέθεσε το ’Οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης’ (τι ταιριαστός με το θέμα μας τίτλος!), γράφει: «Οι άνθρωποι λησμόνησαν πως όλες οι θεότητες κατοικούν μέσα στο στήθος τους». Η φράση αυτή γράφτηκε μέσα από ένα αθεϊστικό πρίσμα, όμως ακόμη και οι πιστοί θα προσυπέγραφαν το νόημά της.
Το μυστήριο του ανθρώπου δεν περιγράφεται με επιστημονικές εξηγήσεις, δεν εξαντλείται στις ιδεολογίες, δεν βολεύεται μέσα σε κανόνες. Το μυστήριο του ανθρώπου ικανοποιείται και πραγματώνεται μόνο στο Πρόσωπο Κάποιου ο Οποίος, όντας ο Ίδιος Μυστήριο, κατέβηκε και έγινε σαν εμάς. Και τούτο διότι, κάνοντας αυτό, μάς αναγνώρισε έμπρακτα ότι αποτελούμε μυστήριο.
Ο Μικρός Πρίγκιπας κατέληγε να απορεί σε κάθε καινούργιο πλανήτη που επισκεπτόταν. «Τι παράξενοι που είναι οι άνθρωποι!» ήταν η φράση που τού ερχόταν αυθόρμητα μόλις γνώριζε τους κατοίκους τους.
Όποιος από εμάς δηλώνει ότι εκτιμά και συγκινείται από το ομώνυμο βιβλίο, αναπόφευκτα θα χρειαστεί να τά βγάλει πέρα με όσα τού είπε ο βασιλιάς: «Τότε, λοιπόν, θα δικάζεις τον ίδιο σου τον εαυτό. Είναι το πλέον δύσκολο. Είναι πολύ πιο δύσκολο να κρίνεις ο ίδιος τον εαυτό σου, απ′ όσο να κρίνεις τους άλλους. Αν τα καταφέρεις να κρίνεις σωστά τον εαυτό σου, αυτό θα σημαίνει πως είσαι πραγματικά σοφός».
1 Βλ. ανάλυση των φαινομένων στο άρθρο μου Μιά ψυχαναλυτική ανάγνωση της αντιχριστιανικότητας του ναζισμού, από το βιβλίο «Φυγή προς τα εμπρός: πώς μια ήττα μετατρέπεται σε νίκη;», εκδόσεις Αρμός.