Το ξεκίνημα του ΠΑΣΟΚ και ο Ανδρέας

Δεν υπήρχε ένα ΠΑΣΟΚ, ουσιαστικά μοιάζαμε περισσότερο με ανοιχτό πολιτικό χώρο και ήταν συνηθισμένο το φαινόμενο του αυτοπροσδιορισμού, άλλοι να δηλώνουν ανδρεϊκοί, άλλοι κεντρώοι, άλλοι αριστεροί και οι περισσότεροι... αντιδεξιοί. Τις διαδικασίες ταλαιπωρούσαν οι αριστερές κορώνες, άλλοι αναφέρονται με το «κύριε», άλλοι με το «σύντροφε», υπήρχαν οργανώσεις στις οποίες απαγορευόταν το «κύριε» και σε άλλες το «σύντροφε», ενώ στα γραφεία τους συναντούσες φωτογραφίες του Άρη Βελουχιώτη, αλλού του Τσε Γκεβάρα, σε άλλες του Γεωργίου Παπανδρέου, ακόμη και του Ελ. Βενιζέλου. Ιδεολογική Βαβέλ. Ο χαλαρός, έως ανύπαρκτος, έλεγχος των προσερχόμενων στο ΠΑΣΟΚ ήταν δικαιολογημένος από το πνεύμα της εποχής και της μακράς επικυριαρχίας στην πολιτική της δεξιάς.

Στις 3 Σεπτεμβρίου του '74 ο Αντρέας ανακοινώνει την ίδρυση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ). Στο κάλεσμά του ανταποκρίθηκαν άνθρωποι κάθε ηλικίας και πολιτικής καταγωγής. Παλιοί ΕΑΜίτες, το προοδευτικό κομμάτι της παλιάς Ένωσης Κέντρου (ΕΚ), οι περισσότεροι από τους σοσιαλιστές του ΣΚΕ-ΕΛΔ (Σβώλου), ριζοσπάστες, ανένταχτοι αριστεροί, τροτσκιστές, συντηρητικοί (φίλοι του Αντρέα), νέοι από τη γενιά του 114 με τα δικά τους πολιτικά χαρακτηριστικά και της γενιάς του Πολυτεχνείου που απέρριπταν τα παραδοσιακά πολιτικά σχήματα, αγωνιστές της αντίστασης στη χουντική δικτατορία, ακόμη και μικρές ομάδες, παρέες αριστεριστών. Ενώσαμε όλοι τις ανησυχίες μας και τα οράματά μας για το καλύτερο, για να μην ξαναγυρίσουμε στα παλιά.

Ως πολυσυλλεκτικός προοδευτικός χώρος ήταν επόμενο να στεγάζει πολλές και διαφορετικές απόψεις, έμοιαζε περισσότερο με κοινωνική συμμαχία των φτωχών στρωμάτων και των ανθρώπων που ενδιαφέρονταν για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο Αντρέας, διαπρεπής οικονομολόγος της εποχής, ένας προοδευτικός διανοούμενος, γοήτευε με το λόγο του και την αναλυτική σκέψη του, ήταν μια δυνατή και θυελλώδης προσωπικότητα. Δεν μπορείς να τον κρίνεις και να τον συγκρίνεις, αν δεν λάβεις υπόψη σου τα προβλήματα και τις πολιτικές απαιτήσεις εκείνης της εποχής. Ήταν μπροστά από την εποχή του, διέθετε δε και μεγάλη πολιτική προίκα από τον πρωτεύοντα ρόλο του στις συγκρούσεις του '66-'67 και τον 6χρονο αγώνα του για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Δεν νομίζω ότι μπορούσε να συγκριθεί με τους άλλους της πολιτικής τότε. Ήταν μεγάλος και ταυτόχρονα αντιφατικός. Μια χαρισματική όσο και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την πολιτική κουλτούρα της μεταπολιτευτικής Ελλάδας και σε σημαντικό βαθμό το πολύπλοκο μωσαϊκό της σημερινής οικονομικής, πολιτικής, κοινωνικής και ηθικής κρίσης. Λειτουργούσε μέσα σε ένα μεγάλο εύρος σκέψης, απρόβλεπτος στις αποφάσεις του, από το ύψος στο βάθος. Σκληρός αλλά και απέραντα συναισθηματικός.

Ήταν όμως παθολογικά ανασφαλής και η ανασφάλειά του, που τον επηρέαζε αρνητικά σε πολλές εκδηλώσεις της ζωής του, ήταν αποτέλεσμα της κατάθλιψης που τον ταλαιπωρούσε και η οποία εκδηλώθηκε με το μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο του 1979. Δεν ερμηνεύεται αλλιώς η ανασφάλειά του γιατί ποτέ κανείς δεν τον αμφισβήτησε. Το κακό όμως στη ζωή του ως κυβερνήτη ήταν ότι την ανασφάλειά του αυτή την καλλιέργησαν, την εκμεταλλεύτηκαν και την αξιοποίησαν κάποιοι δίπλα του, το περιβάλλον του, που τον είχαν πείσει ότι τον προστατεύουν από τους άλλους που τον επιβουλεύονται, περνώντας του τη λογική των «αντρεϊκών απέναντί στους... αντιαντρεϊκούς». Πρέπει δε να πω ότι όχι μόνον τα άκουγε αυτά ο Αντρέας αλλά και τα δεχόταν, έμοιαζε να τα είχε ανάγκη. Έτσι φτιάχτηκε και λειτουργούσε πάντα ο στενός και κλειστός κύκλος των «δικών του ανθρώπων», όπως τους ονόμαζε. Όμοιες καταστάσεις και συμπεριφορές αναφέρονται στην ιστορία καταθλιπτικών μεγάλων ηγετών, που έδειξαν αξιόλογες ηγετικές ικανότητες μέσα από την κατάθλιψή τους για πολλά χρόνια και οι οποίοι παρουσίαζαν συχνά καταθλιπτικές κρίσεις.

Το ΠΑΣΟΚ, όπως είπα, δεν ήταν κόμμα προυχόντων, ούτε κόμμα φωτισμένης πρωτοπορίας. Εξέφραζε τον περιθωριοποιημένο από το κομματικό κράτος της δεξιάς κόσμο και είχε ανοιχτές τις πόρτες του σε όσους συμφωνούσαν με τις θέσεις του και επιθυμούσαν να ενταχθούν, ιδιαίτερα δε στα μεσαία στρώματα. Κάλυπτε ένα μεγάλο ιδεολογικό εύρος, αλλά αυτό, από τη μια μεριά ήταν η μεγάλου του δύναμη, από την άλλη όμως δημιουργούσε προβλήματα συνοχής και συνεργασίας. Την ενότητα εξασφάλιζε η κοινή αναφορά στον Αντρέα, ο οποίος δεν επέτρεψε ποτέ να δοθεί στο ΠΑΣΟΚ συγκεκριμένη ιδεολογική ταμπέλα, τη δε διαφορετικότητα την κάλυπτε ο όρος «Κίνημα». Το ΠΑΣΟΚ δεν είχε τις προκαταλήψεις και τις αγκυλώσεις της παραδοσιακής αριστεράς. Τη σημασία του «κινηματικού» χαρακτήρα του, την υπογράμμιζε ο Αντρέας, ο οποίος και εγγυόταν αυτή την πορεία όταν έλεγε «...δεν είμαστε προκατειλημμένοι... είμαστε μόλις στην αρχή... όταν το Κίνημα ισχυροποιηθεί θα αποφασίσει μόνο του για τις συμμαχίες του, τη στρατηγική του ή τα θέματα τακτικής».

Χειριζόταν τέλεια ο Ανδρέας τις ισορροπίες ανάμεσα στο ριζοσπαστικό και το μετριοπαθές κομάτι του κινήματος. Άλλωστε αυτές οι διαφορετικές απόψεις δεν είχαν κοινά ιδεολογικά χαρακτηριστικά, τις διατηρούσε και συνυπήρχαν, όπως είπα, η αναφορά όλων στον Αντρέα και η προοπτική της εξουσίας. Η συνύπαρξη όμως τάσεων με διαφορετική πολιτική καταγωγή δημιουργούσε συχνά τριβές και συγκρούσεις, οι οποίες πολλές φορές οδηγούσαν σε αποχωρήσεις. Την εποχή εκείνη ο καθένας μας όριζε τις σχέσεις του με το κίνημα ανάλογα με την πολιτική του καταγωγή. Δεν υπήρχε ένα ΠΑΣΟΚ, ουσιαστικά μοιάζαμε περισσότερο με ανοιχτό πολιτικό χώρο και ήταν συνηθισμένο το φαινόμενο του αυτοπροσδιορισμού, άλλοι να δηλώνουν ανδρεϊκοί, άλλοι κεντρώοι, άλλοι αριστεροί και οι περισσότεροι... αντιδεξιοί. Τις διαδικασίες ταλαιπωρούσαν οι αριστερές κορώνες, άλλοι αναφέρονται με το «κύριε», άλλοι με το «σύντροφε», υπήρχαν οργανώσεις στις οποίες απαγορευόταν το «κύριε» και σε άλλες το «σύντροφε», ενώ στα γραφεία τους συναντούσες φωτογραφίες του Άρη Βελουχιώτη, αλλού του Τσε Γκεβάρα, σε άλλες του Γεωργίου Παπανδρέου, ακόμη και του Ελ. Βενιζέλου. Ιδεολογική Βαβέλ. Ο χαλαρός, έως ανύπαρκτος, έλεγχος των προσερχόμενων στο ΠΑΣΟΚ ήταν δικαιολογημένος από το πνεύμα της εποχής και της μακράς επικυριαρχίας στην πολιτική της δεξιάς. Είχε δημιουργηθεί ένα ισχυρό αντιδεξιό ρεύμα και σαν ρεύμα συμπαρέσυρε και πρόσωπα με λιγότερα προσόντα. Πρέπει να πω πως με την αυτο-οργάνωση χώρεσαν στο ΠΑΣΟΚ τα καλύτερα αλλά και τα χειρότερα πολιτικά πρόσωπα της μεταπολίτευσης.

Αυτο-οργάνωση - οργανωτικές αδυναμίες

Οργανωτικά αναπτυσσόμασταν χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα. Την αυτο-οργάνωση ερμήνευε και εφάρμοζε ο καθένας στις οργανώσεις, προτείνοντας ή απορρίπτοντας εγγραφές νέων μελών, ανάλογα αν τον βόλευε. Πολλά κομματικά τοπικά γραφεία έμοιαζαν με μαγαζάκια κάποιων που τα θεωρούσαν ιδιοκτησία τους. Σεχταρισμός από τους «πολύ κομματικούς» οι οποίοι εμπόδιζαν την εγγραφή κοινωνικά καταξιωμένων που χαρακτήριζαν ως δεξιούς, ή όσων έδειχναν ικανοί, και ήταν επόμενο αυτό γιατί η μετριότητα δεν άφηνε την καρέκλα και ο δογματισμός του ιδεολογικού περιθωρίου έκλεινε τις πόρτες. Ανεξάρτητα μ' αυτά η αυτο-οργάνωση λειτούργησε αποτελεσματικά και παρ' όλες τις αδυναμίες μας ο κόσμος μάς παρακολουθούσε, μας πλησίαζε και δεν άργησε να δημιουργηθεί ρεύμα υπέρ του ΠΑΣΟΚ.

Κρίσιμη ήταν η επιλογή της αυτο-οργάνωσης. Η ιδεολογική ανομοιογένεια, οι πολλές και επικίνδυνες φιλοδοξίες, η χαμηλή παιδεία και η έλλειψη αυτοσυνείδησης είχαν σαν συνέπεια να δημιουργηθούν πολλά και μη ανατάξιμα οργανωτικά προβλήματα. Δε νομίζω όμως πως μπορούσε να γίνει διαφορετικά, δεν υπήρχαν χρονικά περιθώρια για προσεκτική θεμελίωση, δεν υπήρχε συγκεκριμένος κομματικός φορέας καταγωγής. Στα στελέχη του κεντρικού μηχανισμού τα προερχόμενα από την Γερμανία, τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά τους αργούσαν να διαφοροποιηθούν από το ΠΑΚ. Τα πρώτα μέλη που στελέχωσαν τα κεντρικά ήταν αυτοί που συνόδευαν τον Αντρέα στην πολιτική του εξορία και κάποιοι απ' αυτούς, λίγοι ευτυχώς, παρέμεναν ακόμα στη λογική του ένοπλου αγώνα, ζούσαν ακόμα την επανάστασή τους. Ο φόβος πιθανού πραξικοπήματος υπήρχε και πρέπει να πω ότι οι συναντήσεις - συνεδριάσεις μας στα γραφεία στην οδό Πανεπιστημίου, ή στο σπίτι του Αντρέα στην οδό Γύζη στο Παλαιό Ψυχικό, έμοιαζαν λίγο συνωμοτικές. Τα βράδια παίρναμε μαζί μας τους φακέλους, δεν τους αφήναμε στα γραφεία.

Όλα αυτά είχαν επηρεάσει τις θέσεις και τον χαρακτήρα του κινήματος και, σ' ένα βαθμό, διατηρείτο το επαναστατικό κλίμα του ΠΑΚ. Την εποχή εκείνη άλλωστε, με ανοιχτό το θέμα της Κύπρου, τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, τον θερμό περίγυρο μας, τις σχέσεις μας με τους Καντάφι, Αραφάτ, Σαντάμ Χουσεΐν, Τίτο και άλλους από τους αδέσμευτους και τριτοκοσμικούς, ήταν επόμενο όλα αυτά να επιδράσουν στη γέννηση ενός κινήματος χωρίς συγκεκριμένα ιδεολογικά χαρακτηριστικά και συγκεκριμένη ένταξη στον διεθνή χώρο. Ο γεωγραφικός παράγοντας ήταν κρίσιμη παράμετρος και για τη διαμόρφωση των θέσεών μας σχετικά με την εξωτερική μας πολιτική. Τις πιο πολλές φορές είναι οι γείτονες εκείνοι που ορίζουν τις σχέσεις μιας χώρας.

Το ΠΑΣΟΚ ένιωθε πιο κοντά στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, αρνιόταν να αναπτύξει σχέσεις με το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα της Γερμανίας (SPD) το οποίο χαρακτήριζε συντηρητικό, απέρριπτε την ΕΟΚ, κατάγγελλε την επανένταξη της χώρας μας στο ΝΑΤΟ, αναφερόταν ακόμη και στο αυτοδιαχειριστικό μοντέλο της Γιουγκοσλαβίας, και όλα αυτά μας οδηγούσαν σε ασαφείς τριτοκοσμικούς προσανατολισμούς. Ακόμα και τη Σοσιαλιστική Διεθνή, ο Ανδρέας τη χαρακτήριζε ως «σφηκοφωλιά του ψυχρού πολέμου». Πρόβλημα είχαν και οι ξένοι να μας προσδιορίσουν πολιτικά, το ΠΑΣΟΚ δεν το κατέτασσαν στα σοσιαλιστικά, σοσιαλδημοκρατικά και εργατικά κόμματα της Ευρώπης, το άφηναν απροσδιόριστο ως ΠΑΣΟΚ, αποτελούσαμε ξεχωριστή περίπτωση σοσιαλιστικού κόμματος.

Θα αναφέρω δύο περιστατικά χαρακτηριστικά των σχέσεών μας εκείνης της εποχής. Το πρώτο έχει σχέση με τον Καντάφι. Τον Σεπτέμβρη του 1976, μετά από πρόσκληση του Λίβυου ηγέτη, το ΠΑΣΟΚ συμμετείχε στις γιορτές της Λιβύης στην επέτειο της επανάστασης με τριμελή αντιπροσωπεία από τους Παρ. Αυγερινό, Γιάννη Σκουλαρίκη και Μάνο Καφετζόπουλο, η οποία έτυχε θερμής υποδοχής και φιλοξενίας. Από την Ελλάδα είχαν κληθεί το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ που εκπροσώπησαν ο Κώστας Καζάκος με την Τζένη Καρέζη, η οποία το επόμενο πρωί, μη αντέχοντας τις συνθήκες διαβίωσης, επέστρεψε. Η θέση του ΠΑΣΟΚ στη γιορταστική εκδήλωση ήταν στην πρώτη σειρά της πλατείας και την επομένη, στην παρέλαση, στην πράσινη πλατεία, στην εξέδρα του Καντάφι.

Το δεύτερο αναφέρεται στον Σαντάμ Χουσεΐν. Μόλις γύρισε ο Ανδρέας από το Ιράκ, καλεσμένος του Σαντάμ Χουσεΐν, μας είπε «στο Ιράκ υπάρχει σκληρή δικτατορία», στη Βαγδάτη όμως, στην κοινή συνέντευξη τύπου που έδωσαν οι δύο ηγέτες μαζί, δήλωσαν κι οι δύο «ΠΑΣΟΚ και Μπάαθ αδελφά κόμματα»!! Είχαμε γυρίσει την πλάτη στη Δύση, κοιτάζαμε στην Ανατολή.

*Το άρθρο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του Παρασκευά Αυγερινού «Η αλλαγή τελείωσε νωρίς» (βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ).

Δημοφιλή