27/6/19 - Γράφω από τώρα αυτό το άρθρο για την 7η Ιουλίου για να είμαι σίγουρος ότι αυτή την Κυριακή η στήλη μου, χρονιάρα μέρα, δεν θα μείνει ορφανή! Άλλωστε, 3 μέρες πριν από την Αγίου Ροβήρου, γιορτάζει ένας Προκόπης, ο συμπαθέστατος Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Κοίτα να πέσει και του Αγίου Κυριάκου την ημέρα των Εκλογών! Δεν τις έβαζες Αλέξη στις 30 Αυγούστου; Την Ημέρα του Αγίου Αλεξάνδρου, που γιορτάζει και ο γιος μου; Και μου θυμίζει τον Κυρ Αλέκο, τον πατέρα μου; Όσο για μένα, θα μπορούσα να αναλογιστώ, αυτές τις μέρες, μια μακρά αλυσίδα από φέτες ζωής, σοβαρές και μη. Δεν νομίζω να έχω αφήσει πολλές απέξω όλα αυτά τα χρόνια (70!) που φλυαρώ με ποιήματα, κατοχικά τοιχογραφήματα και χωνιά, αντιστάσεις, προτάσεις, ταινίες, διευθυντηλίκια, καλαμπαλίκια, βιβλία, άρθρα, συνεντεύξεις, ομιλίες, διδασκαλίες και καφενόβιες φιλίες (σε λογοτεχνικά καφενεία, να μην παρεξηγηθούμε…).
Πάντα μου φαίνονταν αδιάκριτο να μιλάω για μένα. Ομολογώ ωστόσο ότι δεν κατάφερα να μην ενδίδω ενίοτε σ’ αυτήν την αμαρτία κάθε φορά που θα μιλούσα προσωπικά «για τον κόσμο», που γνώρισα προσωπικά. Και όχι με απόηχους των μίντια. Με μαρτυρίες δικές μου, χώρια τα ντοκουμέντα που συναντούσα. Τον Woodhaouse, για παράδειγμα, η γενιά μου τον ξέρει καλά (ήταν ο Άγγλος πράκτορας στο στρατηγείο του Ζέρβα κατά την Κατοχή, με το όνομα Κρις) αλλά είναι πολλά που αγνοούνται και που γνωρίζω είτε από μαρτυρία προσωπική είτε από γνήσια ντοκουμέντα που ανακάλυψα πού, στο διαδίκτυο! Στο διαδίκτυο όπου υπάρχει ένα τρομερό ντοκουμέντο για το ποιοι οργάνωσαν την δολοφονία του Κένεντι αλλά δεν γνωρίζω κανέναν που να το γνωρίζει!
Είναι σαν να μιλώ για μένα όταν θέλω να μιλούν για τους φίλους μου και οι άλλοι. Γιατί λοιπόν κανείς δεν μίλησε για την Αγία Φοίβη, για τον Άγιο Δεσποτίδη και τόσους άλλους γενναίους που χάθηκαν και ξεχάστηκαν; Εδώ κοντεύει να ξεχαστεί ακόμα και ο Μανώλης Ρασούλης ο ιπποτικότατος αυτός άνθρωπος. Ιπποτικότατος για όσους τον γνώρισαν. Νεαρός μαθητής μου το πάλαι ποτέ στη Σχολή Σταυράκου, 40 χρόνια μετά ήρθε ένα πρωί στο Παρίσι να μου πει ένα ευχαριστώ για όσα «μου έμαθες» και το βράδυ ξαναγύρισε στην Αθήνα! Αναρωτιέμαι αν το χρέος που έχουμε δεν είναι πολύ πιο άνετο και πολύ πιο επείγον να μιλάμε για προγόνους και απόντες παρά για παρόντες και σύγχρονους. Ποτέ δεν ένιωσα το χρέος αυτό όσο σήμερα. Πριν είναι αργά. Εμείς οι σύγχρονοι – όσοι παραμένουμε ακόμα! - έχουμε όλη την άνεση να μιλάμε για τους εαυτούς μας. Για του απόντες, ποιος θα μιλήσει; Γι’ αυτούς που ξεχωρίζουν και που θα εκπροσωπούν χιλιάδες άλλους, από όλες τις κατηγορίες υπερμάχων ή απλώς ενεργών πολιτών με αντικείμενο τον Άνθρωπο. Ο καθείς από το δικό του μετερίζι.
Η ιστορία του Ανθρώπου, όσο παλιά και αν είναι, έχει πολλούς τρόπους για να μας θυμίζει την ύπαρξή της. Ανάμεσα στα εκατομμύρια λόγια που έχουν ειπωθεί θα θυμόμαστε αυτά τα λίγα που γράφτηκαν για να μας θυμίζουν νόμους ζωής και τους ανθρώπους που τα συνέθεσαν. Οι αρχαίοι Έλληνες δάσκαλοι που ζούσαν στην Αλεξάνδρεια σκέφτηκαν να επιλέξουν 7 (πολύ αρχαιότερους) Σοφούς και τα γνωμικά των. Αρχαιότερα κατά τουλάχιστον 6 αιώνες. Αν προσθέσουμε αυτούς που μπαινόβγαιναν στην λίστα των Σοφών – και όλους τους εκτός λίστας! – θα δούμε πόσο παραμένουν όλοι αδιάκοπα σύγχρονοι. Και αυτοί και οι παραινέσεις τους. Όταν ήμουν μικρός είδα μια μέρα να περνάει ένα φορτηγό που πίσω του είχε μα ταμπέλα που έγραφε Σιγά σιγά γιατί βιάζομαι! Ο οδηγός είχε ακούσει άραγε το γνωμικό Σπεύδε βραδαίως; Του Χίλωνος του Λακεδαιμόνιου; (600-520 π.Χ.). Κάπως έτσι, με τα γνωμικά, άρχισε η ποίηση στους προϊστορικούς πολιτισμούς. Πρώτα προφορική, τραγουδιστή, σε συνέχεια γραπτή. Στην Ελλάδα η αρχή θα γίνει με έπη ανάμεσα στα οποία τα Ομηρικά. Ενίοτε και με ποιητικούς Νόμους, όπως αυτοί του Σόλωνα!
Τα αποφθέγματα δεν ήταν ποίηση αλλά απλώς ποιητικά. Δηλαδή με καίρια επιλογή λέξεων και φράσεων με ρυθμό, που είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της ποίησης. Οι καίριες λέξεις και ο ρυθμός είναι αυτά που βοηθούν την ηχητική μνήμη. Πώς αλλιώς θα γνωρίζαμε σήμερα την Ιλιάδα και την Οδύσσεια ώσπου να ζητήσει ο Πεισίστρατος να καταγραφούν, γιατί πολλοί πρόσθεταν και δικούς τους στίχους!
Εκτός από την μνημονευτική του ιδιότητα, ο ρυθμός αποτελεί ένα ελκυστικό στοιχείο του λόγου και του πολιτικού λόγου, όπως ο Επιτάφιος του Περικλή. Οι λόγοι του Κένεντι και του Γεωργίου Παπανδρέου έχουν αφήσει εποχή και χάρη στον ρυθμό τους. Το ίδιο συμβαίνει και με τα γνωμικά. Άλλωστε αυτός είναι ο ρόλος τους. Να διδάξουν τρόπους ζωής στους νεότερους. Ιδιαίτερα από σοφούς που είπαν αυτά που δεν έγραψαν! Όπως ο Σωκράτης: Εν οίδα ότι ουδέν οίδα, Γηράσκω αεί διδασκόμενος - αν τα είπε έτσι ή αν τροποποιήθηκαν στο μεταξύ για να γίνουν ρυθμικότερα. Όπως λέγεται ότι έγινε με το Μέτρον άριστον του Χίλωνος κι’ αυτό που το κληρονομήσαμε ρυθμικότερα, ως Παν μέτρον άριστον. Και μάλλον έτσι θα πρέπει να έγινε. Προσθέτοντας ένα «ρήμα» (δηλ. λέξη) σύντομο, δεδομένου ότι ο Χίλων είχε τη φήμη πως χρησιμοποιούσε «βραχέα ρήματα», όπως το ισχυρίζεται και με το «Λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν». Προφανώς «Λακωνίζειν» για λόγους μνημονευτικούς. Όπως συμβαίνει με τις ραψωδίες οι οποίες όχι μόνο επέζησαν μέχρι σήμερα αλλά, στη Σικελία τουλάχιστον, επέζησε και η ραψωδία ως είδος! Μπορώ να το βεβαιώσω με το φιλμ για το οποίο την κινηματογράφησα [1]. Ο ραψωδός τραγουδούσε σικελικά έπη με την κιθάρα του, αντί για λύρα, εγκαταστημένος σε σταυροδρόμια - όπως ο Όμηρος! – με μια διαφορά. Ήταν ανεβασμένος, θεατρικότερα, πάνω στο αυτοκίνητό του! Και ποιος μας λέει ότι ο Όμηρος δε ήταν ανεβασμένος απάνω στο κάρο του;
Θα δούμε όλους τους νεότερους φιλοσόφους – και συχνά πολιτικούς - να αναφέρονται σε αποφθέγματα και παροιμίες αρχαιοτέρων τους. Η θα σκαρφιστούν παροιμίες δικές τους, όσο γίνεται πιο αλληγορικές για να είναι όσο γίνεται πιο διδακτικές. Το ίδιο θα πάθω κι΄ εγώ κάποτε. Θα τολμήσω να πω μια δική μου, μια και έχει κάνει τον γύρω των blogs! Είναι η αλληγορική – και ολίγον τολμηρή - απάντηση σε συνέντευξη σχετική με την στρατηγική θέση της Ελλάδας, πράγμα που, κατά την «ημετέρα γνώμη και συγνώμη» (όπως έλεγε και ένας φίλος επίσης ερασιτέχνης των αποφθεγμάτων) αποτελεί το μεγαλύτερη εθνικό πρόβλημα της χώρας: «Κι΄ αυτό γιατί η Ελλάδα είναι μια σεμνή και αθώα δεσποινίς που έκανε το λάθος να νοικιάσει δωμάτιο στη μέση ενός δημοφιλέστατου οίκου ανοχής»! Είναι βέβαιο πως όλοι οι υποψήφιοι γνωρίζουν καλά ποιο είναι το μεγαλύτερο εθνικό πρόβλημα χώρας… Ας μην ασχολούνται μόνο με την Οικολογία.
Όσο για τα γνωμικά, δεν ξέρω αν προτιμώ το Γήρας τιμάν του Χίλωνα ή Το μυαλό ψάχνει, η καρδιά βρίσκει, της Γεωργίας Σάνδη (1804-1876). Ίσως αυτές τις χρονιάρες μέρες, μου πάνε περισσότερο οι «μαντινάδες»!
Κι αν σήμερα μεγάλωσες
κι άσπρισαν τα μαλλιά σου
ησύχασε γιατί περνάει
ακόμα η μπογιά σου!
[1] Σικελία - Γη που χάνει το αίμα της, 3ο Κανάλι, Γαλλική Τηλεόραση, 1975