“Η πόλη Ρόβνο ήταν ένας σημαντικός κόμβος σιδηροδρομικών γραμμών που άνθισε γύρω από τα πριγκιπικά παλάτια και τους κήπους της δυναστείας Λουμπομίρσκι. Περίπου εξήντα χιλιάδες ψυχές ζούσαν στην πόλη την περίοδο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην πλειοψηφία Εβραίοι, στη μειοψηφία Ουκρανοί, Πολωνοί, Ρώσοι, μία χούφτα Τσέχοι και μία χούφτα Γερμανοί. Ιστορία Αγάπης και Σκότους, Άμος Οζ
2002: Ένας καθολικός ιερέας, ο πατέρας Patrick Desbois ταξιδεύει στην Ουκρανία για να δει το στρατόπεδο συγκέντρωσης όπου φυλακίστηκε ο παππούς του, το στρατόπεδο στην πόλη της Rawa-Ruska. Ο ίδιος γνώριζε ότι μέχρι τον Β’ Π.Π. ζούσαν εκεί περισσότεροι από 15.000 Εβραίοι. Χτυπάει την πόρτα του δημάρχου της πόλης έτσι ώστε να τον κατατοπίσει για την ακριβή τοποθεσία της περιοχών όπου έγιναν οι εξοντώσεις των Εβραίων. Ο Δήμαρχος τον διώχνει λέγοντας του ότι δεν έχει ιδέα για ποιο πράγμα μιλάει. “Πώς γίνεται να εξοντώθηκαν μαζικά πάνω από 10.000 Εβραίοι και κανείς να μην έχει ιδέα για ό,τι έγινε;” αναρωτιέται. Μέσα στο επόμενο διάστημα θα επισκεφθεί το μέρος άπειρες φορές, θα ψάξει να βρει αυτόπτες μάρτυρες, θα σκαλίζει για ημέρες και εβδομάδες τα αρχεία των γερμανικών και σοβιετικών αρχών και στο τέλος θα βρει αυτό που έψαχνε. Κάπως έτσι ξεκινάει το έργο της ζωής του: το Yahad in Unum.
Yahad in Unum σημαίνει “όλοι μαζί σε ένα”. Yahad είναι εβραϊκή λέξη ενώ το in Unum προέρχεται από τη λατινική γλώσσα. Έτσι μας εξηγούν η Julia Garmash, ο Pierre-Jérôme Biscarat και η Renata Skunczyk, οι συνεργάτες που βρίσκονται πίσω από αυτό το έργο. Ήρθαν από το Παρίσι και το Βέλγιο για να παρουσιάσουν το έργο τους σε ένα σεμινάριο για Έλληνες εκπαιδευτικούς, το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 13 & 14 Οκτωβρίου, στους χώρους του Διορθόδοξου Κέντρου της Εκκλησίας της Ελλάδος, στην Ιερά Μονή Πεντέλης.
“Το Διορθόδοξο Κέντρο της Εκκλησίας της Ελλάδος από το 2009 με προτροπή του νυν Αρχιεπισκόπου Μακαριωτάτου Ιερωνύμου ΙΙ ανοίχτηκε στον εκπαιδευτικό χώρο και πραγματοποιεί δωρεάν επιμορφωτικά προγράμματα για εκπαιδευτικούς σε διάφορα θέματα και προσπαθεί να συμπεριλάβει διάφορες ειδικότητες και όχι μόνο θεολόγους. Ασχολούμαστε με το Ολοκαύτωμα, τις Γενοκτονίες Ρομά, Ινδιάνων, Γεζίντι, Ελλήνων κλπ γιατί ως θεολόγοι και μέλη ενός χριστιανικού οργανισμού δεν μπορούμε παρά να στεκόμαστε δίπλα στους εσταυρωμένους αυτού του κόσμου. Στο πλαίσιο αυτό, τα τελευταία δύο χρόνια υλοποιήσαμε με επιτυχία ένα πρόγραμμα γνωριμίας με τον Ιουδαϊσμό και με τις εβραϊκές κοινότητες και την ιστορία τους στην Ελλάδα και αναπτύχθηκαν πρωτοβουλίες και συνεργασίες εξαιρετικά καρποφόρες . Εμπνεόμενοι από αυτό, συνεργαστήκαμε και με τον οργανισμό Yahad in Unum και έδειξαν εμπιστοσύνη τόσο σε εμάς όσο και στο δίκτυο των εκπαιδευτικών μας.” θα μας πει ο Δρ Χρήστος Νάσιος
Ένα Ολοκαύτωμα πριν το Ολοκαύτωμα
Το έργο του οργανισμού είναι κυρίως ερευνητικό και εκπαιδευτικό. “Ασχολούμαστε με το θάνατο. Ασχολούμαστε με το έγκλημα.” θα μας τονίζει ο Pierre-Jérôme καθ όλη τη διάρκεια του σεμιναρίου.
Πριν το Ολοκαύτωμα στα κρεματόρια, 2.2 εκατομμύρια Εβραίοι εκτελέστηκαν μαζικά κυρίως μέσω πυροβολισμών, στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και στη Ρωσία. Από το 1941–44 έγιναν εκατοντάδες μαζικές εκτελέσεις στις χώρες όπου σήμερα ερευνά το Yahad in Unum: Ουκρανία, Λευκορωσία, Ρωσία, Μολδαβία, Εσθονία, Λιθουανία και Λετονία.
“Πολλοί γνωρίζουν για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, λίγοι όμως γνωρίζουν για τις μαζικές εκτελέσεις. Συνήθως πραγματοποιούνταν σε δάση λίγο έξω από τις πόλεις ή τα χωριά ή πολλές φορές γίνονταν ακόμα και μέσα στον ίδιο τον τόπο τους. σε χωράφια, σχολεία ή συναγωγές.”
Οι συνεργάτες και ερευνητές του Yahad in Unum ταξιδεύουν σε όλα τα μέρη των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης και ψάχνουν να βρουν μάρτυρες οι οποίοι είδαν με τα ίδια τους τα μάτια τις εκτελέσεις των Εβραίων. Στις περισσότερες μαρτυρίες που έχουν μαγνητοσκοπήσει, οι μάρτυρες ήταν ακόμα παιδιά κατά τη διάρκεια του Β’ Π.Π.
Μέχρι σήμερα έχουν συλλέξει 6.000 μαρτυρίες ενώ έχουν καταφέρει να αναγνωρίσουν επίσημα 2.400 σημεία εκτέλεσης Εβραίων. “Οι περισσότεροι μάρτυρες ανοίγουν την καρδιά τους αμέσως. Θέλουν να μιλήσουν για όσα φριχτά έζησαν και είδαν και δέχονται αμέσως την πρόσκληση και μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους. Αρκετές φορές, ενώ είναι μεγάλοι σε ηλικία πλέον και με πολλά προβλήματα υγείας, θέλουν να μας δείξουν το σημείο ή τα σημεία όπου έγιναν οι εκτελέσεις, να μας ξεναγήσουν σε αυτό που πριν τη φρίκη του πολέμου ήταν εβραϊκές γειτονιές, εβραϊκά σχολεία, εβραϊκά μαγαζιά.”
Οι μάρτυρες ήταν συνήθως παιδιά και η μοίρα τους επιφύλασσε να είναι παρόντες τη στιγμή της εκτέλεσης ή της στιγμή της συγκέντρωσης των Εβραίων. Μία τέτοια ιστορία είναι και η ιστορία της Aniceta. Η Aniceta ήταν στη σχολική της τάξη στην περιοχή Pabaliai της Λιθουανίας, όταν μαζί με τους συμμαθητές της άκουσαν πυροβολισμούς και φωνές ακριβώς έξω από το σχολείο. Κρυφοκοίταξαν από τα σανίδια και είδα να συγκεντρώνουν σε φορτηγά όλους τις εβραϊκές οικογένειες ενώ η ψυχή της σπάραζε μαζί με τις ψυχές των Εβραίων γειτόνων της. Η μαρτυρία της θα ανοίξει τη συζήτηση για το ρόλο των ντόπιων συνεργατών. Σε πολλές χώρες, τοπικές αρχές και κάτοικοι συνεργάστηκαν με μεγάλη προθυμία έτσι ώστε να επωφεληθούν από την εξόντωση των Εβραίων και των υπόλοιπων εχθρών του Ράιχ.
“ Φρουροί κι εκτελεστές ήταν όλοι Λιθουανοί. Γερμανοί δεν υπήρχαν εδώ. Ο σύζυγος της δασκάλας μας της Kackiene ήταν ένας από τους εκτελεστές.” θα πει η Aniceta.
Ιστορίες συνεργασίας και προδοσίας θα βρούμε σε όλες τις χώρες. Πολλοί γείτονες βρήκαν τρόπο να επωφεληθούν. “Εάν δεν υπήρχαν γείτονες, δεν θα υπήρχε Ολοκαύτωμα” λέει ο Patrick Desbois, ιδρυτής του Yahad in Unum.
Άλλες φορές οι μάρτυρες μπορεί να ήταν επιταγμένοι από τις ναζιστικές αρχές έτσι ώστε να βοηθήσουν στη διαδικασία των εκτελέσεων είτε σκάβοντας λάκκους είτε συλλέγοντας τα ρούχα τους και τα υπάρχοντα τους. Αρκετές φορές είχαν επιταχθεί ακόμα και ως εκτελεστές.
“Εκεί έσκαψαν λάκκους…όχι εμείς σκάψαμε τους λάκκους,άνθρωποι από τη γειτονιά μου. Ο πατέρας μου μου είπε να πάω εγώ να σκάψω γιατί αυτός έπρεπε να πάει στο χωράφι.” είπε ο Iossif για την εκτέλεση που έγινε στην περιοχή Bibrka του Lviv στη σημερινή Ουκρανία.
Σύμφωνα με τους ερευνητές, οι εκτελέσεις γίνονταν τόσο δημόσια όσο και κρυφά και όλες τις ώρες της ημέρας. Αρκετές φορές, ήταν υποχρεωτικό για τον υπόλοιπο πληθυσμό να τις παρακολουθήσει. Τα στάδια της εξόντωσης σύμφωνα με τη μεθοδολογία που είχαν αναπτύξει οι εκτελεστές ήταν τα εξής: η σύλληψη, η πορεία προς το μέρος της εξόντωσης, το γδύσιμο, ο πυροβολισμός και η αρπαγή των πραγμάτων. Σε κάρα συγκέντρωναν τα ρούχα και όσα όλα είχαν επάνω τους οι Εβραίοι και μετά τα μοιράζονταν μεταξύ τους. Κυρίως οι ντόπιοι.
“Πώς είναι δυνατόν κάποιος να μπορεί να σκοτώνει μόνο και μόνο για να πάρει ένα παντελόνι ή ένα παλτό;” θα αναρωτηθεί με δάκρυα στα μάτια, ο Vasile που είδε την εκτέλεση των Εβραίων στο χωριό του, το Scaieni στη Μολδαβία. Στις πρώτες μαζικές εκτελέσεις, δεν ζητούσαν από τους Εβραίους να βγάλουν τα ρούχα τους. Σιγά σιγά αντιλήφθηκαν ότι έραβαν επάνω στα ρούχα τους κοσμήματα και πολύτιμα αντικείμενα. Με το φόβο ότι χάνουν πλούτο και χρήμα, τους ζητούσαν να βγάζουν πλέον τα ρούχα τους. Φυσικά, αυτό ήταν και μία ψυχολογική τακτική. Ήθελαν να τους στερήσουν κάθε ανθρώπινη ιδιότητα με αυτή την τακτική.
“Πριν φτάσουμε στους μάρτυρες, έχουμε κάνει εξονυχιστικές έρευνες σε γερμανικά αρχεία και κυρίως στις αναφορές των Ταγμάτων Θανάτου, στα αρχεία από τις δικές των εγκληματιών πολέμου και στα σοβιετικά αρχεία στα οποία απέκτησαν πρόσβαση οι δυτικοί ιστορικοί μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Θέλουμε να ξέρουμε ότι όσα μας λένε οι μάρτυρες συμπίπτουν με τα αρχεία.”
Τα σχολεία της μνήμης
Στη διάρκεια των ετών, το Yahad in Unum, είδε την ανάγκη να μεταμορφώσει όλη αυτή την επίπονη έρευνα σε ένα πολύτιμο εργαλείο. Στο εργαλείο που ονομάζεται εκπαίδευση. Τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργήσει εκπαιδευτικό υλικό και οδηγούς μελέτης για γυμνάσια και λύκεια ενώ ταξιδεύουν σε τακτική βάση έτσι ώστε να επιμορφώσουν καθηγητές και μαθητές. “Ήταν ο μόνος τρόπος για να μεταδώσουμε την ιστορία” θα μας πούνε.
“Προετοιμάζουμε μαθητές λυκείου πέντε και έξι μήνες έτσι ώστε να λάβουν και οι ίδιοι μέρος μαζί μας στις επιτόπιες έρευνες. Κάνουν ερωτήσεις στους μάρτυρες, κρατάνε σημειώσεις και γράφουν αναφορές. Είναι η ευκαιρία τους να ζήσουν από κοντά την ιστορία και τη φρίκη αυτών των εγκλημάτων.”
Με βάση τις ανάγκες των μαθητών, διαμόρφωσαν ένα διαδραστικό χάρτη στα αγγλικά όπου οι καθηγητές θα βρουν σχεδόν έτοιμα πλάνα μαθήματος. Μπορούν να δείξουν στα παιδιά τη ζωή πριν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τη στάση των Ναζί αλλά και των συμπατριωτών τους καθώς και τη ζωή μετά τον πόλεμο.
“Συνεργαζόμαστε με σχολεία και καθηγητές σε πολλές χώρες όπως στις ΗΠΑ, Ουκρανία, Ισπανία, Γερμανία, Γαλλία και τώρα Ελλάδα. Στη Γαλλία δουλεύουμε με 3.000 μαθητές Λυκείου κάθε χρόνο. Μεγάλος αριθμός αλλά όχι αρκετός.”θα μου πει η Julia.
Μία τόσο τεράστια και ανεξάντλητη έρευνα θα πρέπει να έχει μεγάλες προκλήσεις. “Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι ο χρόνος που περνάει. Οι μάρτυρες δυστυχώς αφήνουν αυτόν τον κόσμο λόγω ηλικίας κι εμείς πρέπει να τρέξουμε να τους προλάβουμε να μιλήσουν και να μεταφέρουμε την ιστορία τους ψηφιακή μορφή. Έτσι ώστε όλοι, μαθητές, καθηγητές και ερευνητές να έχουν πρόσβαση.” λέει με χαμηλωμένη φωνή ο Pierre-Jérôme στα γαλλικά.
Τελειώνοντας, θα τους ζητήσω να μου πουν μία εμπειρία που τους ταρακούνησε. Η Renata, η οποία κατάγεται από την Πολωνία θα αναφερθεί στην πρώτη της επιτόπια έρευνα: “ Ήμασταν στην Πολωνία και βρήκαμε έναν μάρτυρα. Μας περιέγραφε τη στιγμή που οι Εβραίοι περιμένανε όρθιοι για να επιβιβαστούν στις καρότσες των φορτηγών και να ξεκινήσουν για το δάσος όπου θα τους εκτελούσαν. Οι μάρτυρες είχαν υποχρεωθεί να παρακολουθήσουν. Τότε ένας Εβραίος τους πέταξε πέτρες και τους φώναξε να φύγουν. Την ίδια στιγμή ένας άλλος του ζήτησε να σταματήσει και του είπε “Είναι εδώ για να γίνουν μάρτυρες του μαρτυρίου μας. Εάν δεν είναι αυτοί εδώ, ποτέ κανένας δε θα μάθει για αυτό που θα μας συμβεί.”
Οι δράσεις του Yahad in Unum για το Ολοκαύτωμα καθώς και για γενοκτονίες όπως των Ρομά ή σήμερα των Γιεζίντι είναι συνεχείς. Μπορείτε να μαθαίνετε τα νέα τους στο επίσημο site τους καθώς στα social media τους. Μέσα στο επόμενο διάστημα, το Διορθόδοξο Κέντρο θα πραγματοποιήσει σεμινάρια για εκπαιδευτικούς για την ευθύνη της διαφύλαξης της μνήμης. Μπορείτε να βρείτε πληροφορίες εδώ.