Μαριάννα Κατσογιάννου: Η δραστήρια καθηγήτρια της «Γλωσσολογίας Κύπρου» και του λεξικού «cySlang»

Η γραφή και η γλώσσα είναι δύο χωριστά πράγματα. Η γραφή απλώς αποτυπώνει τη γλώσσα. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι αν αλλάξει κάτι στη γλώσσα δεν αποτυπώνεται στη γραφή. Γι' αυτό έχουμε προβλήματα με την ορθογραφία: Η γραφή δεν είναι τόσο γρήγορη στις αλλαγές της όπως η γλώσσα. Πιστεύουμε ότι τα greeklish χαλάνε τη γλώσσα. Ωστόσο, τελικά, η ερώτηση είναι ανάποδη. Μήπως τα greeklish είναι η απόδειξη ότι έχουμε κάνει κάποια λάθη στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να έχουν πρόβλημα να γράψουν ορθογραφία και γι' αυτό καταφεύγουν στα greeklish;
tanagia

Μπορεί μία Καθηγήτρια Γλωσσολογίας του πανεπιστημίου Κύπρου να εμπνεύσει τόσο τους φοιτητές της ώστε να δημιουργήσουν μαζί ένα λεξικό αφιερωμένο στην κυπριακή αργκό (που τιτλοφορείται cySlang); Μπορεί μια Γλωσσολόγος να «σπάει» το Internet δημιουργώντας μια Facebook σελίδα αφιερωμένη στην ελληνική γλώσσα και posts που γίνονται virals; Μπορεί μια γυναίκα με δύο μεταπτυχιακά, διδακτορικό και πολυετή θητεία σε σημαντικές θέσεις να γελά στο Skype σαν μικρό παιδί και να παραδέχεται πως αρνείται να είναι σοβαροφανής διότι βαριέται αφόρητα; Αν πρόκειται για τη Μαριάννα Κατσογιάννου μπορεί. Ανεπιτήδευτη, προσηνής, προσιτή, με πηγαίο χιούμορ και αστείρευτη διάθεση, μου έδωσε ραντεβού στο Skype. Όταν έσπασε ο πάγος (δηλαδή, μερικά δευτερόλεπτα αργότερα), της εκμυστηρεύτηκα ότι τη φαντάζομαι να τριγυρνά μέσα στο σπίτι ξεφυλλίζοντας λεξικά. Μου θύμισε πως αυτή ήταν η αγαπημένη συνήθεια του αστυνόμου Χαρίτου στα μυθιστορήματα του Μάρκαρη. Στη συνέχεια, μου αφηγήθηκε ιστορίες. Για σπουδές, δουλειές, φοιτητές, λέξεις, λεξικά, γλώσσες. Δηλαδή, για όλη της τη ζωή.

Γεννήθηκα στην Αθήνα. Σπούδασα ελληνική και γαλλική φιλολογία, καθώς εκείνη την εποχή το πτυχίο ήταν κοινό. Δεν ήταν συνειδητή επιλογή. Απλώς, δήλωσα μόνο μία Σχολή πιστεύοντας ότι δε θα περάσω. Επειδή ήξερα γαλλικά, έδωσα το τεστ και τελικά πέρασα 13η. Αποφάσισα να παρακολουθήσω το πρώτο έτος και μετά να πάω στο Ιστορικό. Ιστορικός ήθελα να γίνω.

Στο πρώτο έτος συνέβησαν δύο καθοριστικά γεγονότα. Κατ' αρχάς, πέρασα και πάλι όλα τα μαθήματα στην εξεταστική και μάλιστα πρώτη.

Το δεύτερο -και πιο σημαντικό- ήταν ότι είχαμε καθηγητή το Γιώργο Μπαμπινιώτη, με αποτέλεσμα οι μισοί απ' το έτος μας να θέλουμε να γίνουμε Γλωσσολόγοι. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο η διδασκαλία του Μπαμπανιώτη στη γενιά μου αλλά και στις νεότερες γενιές. Χωρίς να το καταλάβει, αυτός ο άνθρωπος «έδωσε» στην Ελλάδα πολλούς Γλωσσολόγους! Έτσι, έμεινα στο Γαλλικό Τμήμα και πήρα ως επιλεγόμενα μαθήματα όλες τις Γλωσσολογίες που υπήρχαν.

Μόλις πήρα το πτυχίο, πήγα στη Γαλλία για να σπουδάσω Γλωσσολογία. Δεν έφυγα απ' την Ελλάδα μόνο για να σπουδάσω. Αυτό ήταν μια πολύ καλή δικαιολογία. Ήθελα απλώς να φύγω. Απόδειξη, ότι έμεινα 16 χρόνια στο Παρίσι.

Η Γαλλία

Θυμάμαι τη Γαλλία του Μιτεράν, μια εντελώς διαφορετική χώρα. Θυμάμαι ότι την πρώτη φορά που αρρώστησα μου είχε πει ένας καθηγητής μου: «πήγαινε παιδί μου στο νοσοκομείο. Εδώ, πρώτα κοιτάνε πώς θα σε κάνουν καλά και μετά πώς θα πληρωθούν». Ήταν μια πολιτισμένη χώρα, σε σύγκριση με την Ελλάδα του '80. Εκείνη την εποχή, η Ελλάδα έβγαινε απ' τη Χούντα σιγά-σιγά. Θυμάμαι ότι στο Πανεπιστήμιο δε γράφαμε ούτε μονοτονικό ακόμα. Στη Γαλλία, βρήκα μια χώρα τόσο προηγμένη κοινωνικά, που μου έκανε εντύπωση και αποτέλεσε το λόγο που παρέτεινα τη διαμονή μου εκεί.

Το δεύτερο μεταπτυχιακό το έκανα τη δεκαετία του '90, παράλληλα με το διδακτορικό γιατί είχα καημό με το αντικείμενο της γλωσσικής τεχνολογίας. Είναι αυτό που σας επιτρέπει να ψάχνετε στο Google και να βρίσκετε αυτό που θέλετε. Πάντα ήθελα να το κάνω και δυστυχώς δεν μπόρεσα να το κάνω στο βαθμό που το ήθελα. Τώρα στρέφομαι πάλι σ' αυτό σιγά-σιγά.

Η επιστροφή στην Ελλάδα

Μετά το διδακτορικό, μου πρότειναν μια δουλειά στην Ελλάδα που μου φάνηκε πάρα πολύ ενδιαφέρουσα, στο Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου. Θεώρησα ότι θα βρω ένα ερευνητικό κέντρο όπως τα αντίστοιχα της Γαλλίας. Έμεινα έξι χρόνια στην Ελλάδα. Τα δύο τελευταία έψαχνα να βρω πού μπορώ να φύγω. Η πρώτη πρόταση που μου έγινε ήταν απ' την Κύπρο.

Η ζωή στην Κύπρο

Η καθημερινότητά μου είναι ακριβώς αυτή που ήθελα. Αυτή τη στιγμή ασχολούμαι με τις έρευνές μου, με τους φοιτητές μου, επιτέλους ταξιδεύω.

Ομολογώ ότι δεν έχω καταλάβει ακόμα πόσο αγαπητή είναι αυτή η σελίδα. Αυτό που ξέρω είναι πόσο δουλειά έχω ρίξει γι' αυτή τη σελίδα. Την ξεκίνησα πριν από τέσσερα χρόνια ακριβώς. Είχα μια τάξη που προσπαθούσα κάπως να ομαδοποιήσω και αποφάσισα να κάνω μια Fan Page για ν' αναρτώ κάποια γενικά πράγματα. Θυμάμαι πως μια φοιτήτρια με ρώτησε πότε γράφουμε «βάση» και πότε «βάσει». Σκέφτηκα ότι αυτή η ερώτηση ήταν ενδιαφέρουσα για όλους. Έτσι, η σελίδα έγινε ένα υποστηρικτικό εργαλείο των φοιτητών και μια αφορμή να προωθήσουμε το Τμήμα Γλωσσολογίας.

Πιστεύω πως η σελίδα ανταποκρίθηκε σε κάτι που οι άνθρωποι ήθελαν και δεν ήθελαν ν' αναγνωρίσουν. Δεν νοιάζονται τελικά όλοι μόνο για τη διασκέδαση, αλλά τους ενδιαφέρει και η γνώση, έστω και αν γίνεται με χαλαρό τρόπο. Σήμερα, απευθύνεται σε όλους: θα δουν μια ανάρτηση, θα γελάσουν, θα προβληματιστούν, θ' ασχοληθούν.

Αυτό το video έγινε επίσης στο πλαίσιο κάποιων μαθημάτων. Τα παιδιά χαίρονται πάρα πολύ με τέτοιο υλικό. Προφανώς, δεν μπορείς να μιλάς σε μια τάξη για 20 ή 30 λεπτά συνεχόμενα και να σε προσέχουν. Πρέπει πού και πού στο μάθημα να γίνονται διάφορα «διαλείμματα διασκέδασης» για να τους τραβήξεις την προσοχή. Όταν πάει να κάνει «κοιλιά», τους δείχνω μια γελοιογραφία σχετική με το μάθημα ή ένα video.

Μέσα απ' όλο αυτό, έχω βρει έναν τρόπο επικοινωνίας με τον κόσμο που δε σπουδάζει Γλωσσολογία, κάτι που το βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον. Για εμένα, αυτό είναι η αρχή για να φέρω τους ανθρώπους κοντά στη Γλωσσολογία. Ο στόχος, στην πραγματικότητα, είναι να σκεφτόμαστε. Αν σκέφτεσαι, κάποια πράγματα αναγκαστικά θα τα δεις. Κάποιες φορές βάζω κάποια προκλητικά posts ακριβώς γι' αυτόν το λόγο. Για να προκαλέσω συζητήσεις.

Το λεξικό κυπριακής αργκό δημιουργήθηκε στο πλαίσιο εργασίας των φοιτητών του μαθήματος λεξικογραφίας που διδάσκω. Οι φοιτητές όταν ακούν ότι θα κάνουν εργασία και δε θα δώσουν εξετάσεις πάντα χαίρονται! Αυτό που ήταν πολύ ενδιαφέρον και άργησα να το καταλάβω ήταν ότι οι φοιτητές δεν ήξεραν τι σημαίνει slang. Χρησιμοποιούν slang -όπως άλλωστε και όλοι οι νέοι- αλλά δεν ήξεραν τι είναι αυτό. Αρχικά, θεώρησαν ότι το ζητούμενο ήταν να μαζέψουμε κυπριακές λαϊκές λέξεις.

Υπάρχουν πολλές λέξεις του λεξικού μας που έχουν πολύ ενδιαφέρον, αλλά και πολλή πλάκα! Ένα σημείο που παρατήρησα διαισθητικά, χωρίς να έχω μετρήσεις, είναι πως οι βρισιές διαφοροποιούνται ανάλογα με το φύλο. Για να προσβάλλεις ή να μειώσεις έναν άνδρα θα τον πεις βλάκα. Αντίθετα, μια γυναίκα, θα την πεις άσχημη.

Ένα άλλο ενδιαφέρον σημείο είναι πως αν μια λέξη την ξέρει ένας άνθρωπος στην ηλικία μου, παύει να είναι slang, δηλαδή κοινή αργκό. Για παράδειγμα, όταν ήρθα στην Κύπρο, η πρώτη λέξη αργκό που έμαθα ήταν το «σπάσμαν» που σημαίνει σπασίκλας. Ωστόσο, όπως ο σπασίκλας ακούγεται πολύ παλιά λέξη στα ελληνικά, με την ίδια λογική και το σπάσμαν έγινε παλιά κυπριακή λέξη.

Εξελίσσεται πολύ πιο γρήγορα η αργκό. Και όταν την μαθαίνουν όλοι, παύει να είναι αργκό. Εμείς προσπαθούμε να εντάξουμε κι αυτές τις λέξεις και να χρονολογήσουμε πότε χάθηκαν. Επιπλέον, έχουμε συμπεριλάβει και λέξεις που γνωρίζουν μόνοι οι μαθητές, για παράδειγμα. Οι λέξεις γεννιούνται μπροστά στα μάτια μας και αυτό αποδεικνύει πόσο ζωντανός οργανισμός είναι η γλώσσα.

Για το λεξικό εργάστηκαν όλοι εθελοντικά. Θα ήθελα κάποια στιγμή να βρεθεί ένας χορηγός ώστε να υποστηρίξει αυτό το έργο για να μπορέσουμε να το συντηρήσουμε.

Η ιδιότητα του Γλωσσολόγου

Με μια κουβέντα, η δουλειά του Γλωσσολόγου είναι να γράφει γραμματικές. Αν οι γραμματικές των σχολείων ήταν γραμμένες από Γλωσσολόγους που ξέρουν τη δουλειά τους, ίσως είχαμε λιγότερα προβλήματα μ' αυτό που κάποιοι ονομάζουν γλωσσοπενία ή με τη διδασκαλία της γλώσσας. Η βασική δουλειά του Γλωσσολόγου είναι να κάνει γραμματική ανάλυση στη γλώσσα. Πέρα απ' αυτό, γράφουμε και λεξικά, ενώ ασχολούμαστε και με το πώς πρέπει να διδάσκονται οι ξένες γλώσσες. Επιπλέον, μελετάμε τι είναι το φαινόμενο «γλώσσα»: Τι είναι αυτό που κάνει κάποιον να μπορεί να βγάζει απ' το στόμα του αυτό που έχει στο μυαλό του κι έναν άλλον να το προσλαμβάνει και να μπορεί να το καταλάβει, να το σχολιάσει και να το απαντήσει. Η νευρογλωσσολογία, άλλωστε, έχει σημειώσει σπουδαία πρόοδο τα τελευταία χρόνια.

«Είμαι γλωσσολόγος»

Η συνήθης αντίδραση είναι: «α, να προσέχουμε τι λέμε». Δεν έχω καμία άποψη για το σωστό και το λάθος. Θεωρώ πως είναι κατασκευές των παλιότερων φιλόλογων. Όταν αλλάζει κάτι στη γλώσσα, δε σημαίνει ότι είναι λάθος. Σημαίνει ότι απλώς άλλαξε.

Τα greeklish

Δεν με ενοχλούν καθόλου τα greeklish. Γιατί να είναι κάποιος εναντίον τους; Η ορθογραφία δεν έχει να κάνει με τη γλώσσα. Όλοι οι Γλωσσολόγοι το ίδιο θα σας πουν. Η ορθογραφία είναι απλώς ένας τρόπος αποτύπωσης της γλώσσας ο οποίος αλλάζει συχνά. Αλλιώς, θα γράφαμε ακόμα μόνο κεφαλαία, όπως έγραφαν οι πρόγονοί μας. Οι άνθρωποι μέχρι να γίνει υποχρεωτική η παιδεία -δηλαδή αρκετά πρόσφατα-, έγραφαν όπως να' ναι. Γι' αυτό υπάρχει ολόκληρη επιστήμη που λέγεται παλαιογραφία.

Η γραφή και η γλώσσα είναι δύο χωριστά πράγματα. Η γραφή απλώς αποτυπώνει τη γλώσσα. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι αν αλλάξει κάτι στη γλώσσα δεν αποτυπώνεται στη γραφή. Γι' αυτό έχουμε προβλήματα με την ορθογραφία: Η γραφή δεν είναι τόσο γρήγορη στις αλλαγές της όπως η γλώσσα. Πιστεύουμε ότι τα greeklish χαλάνε τη γλώσσα. Ωστόσο, τελικά, η ερώτηση είναι ανάποδη. Μήπως τα greeklish είναι η απόδειξη ότι έχουμε κάνει κάποια λάθη στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να έχουν πρόβλημα να γράψουν ορθογραφία και γι' αυτό καταφεύγουν στα greeklish;

Με άλλα λόγια, όταν βλέπουμε ένα καινούργιο λάθος ή κάτι ν' αλλάζει, το πρώτο που πρέπει να σκεφτούμε είναι γιατί συμβαίνει αυτό, όχι να το διορθώσουμε. Αν δεν καταλάβουμε γιατί συμβαίνει, δεν υπάρχει περίπτωση να έχουμε το αποτέλεσμα που θέλουμε. Και βέβαια, πρέπει να σκεφτούμε ποιο είναι το ζητούμενο αποτέλεσμα. Εγώ θεωρώ πολύ πιο σημαντικό να μην μπορεί να διατυπώσει κάποιος τη σκέψη του, παρά να μην ξέρει ορθογραφία.

Τα hints

-Δυστυχώς, δεν μπορώ να διαβάσω λογοτεχνία χωρίς να δω τα λάθη. Αυτό είναι μεγάλη πληγή. Ένα λογοτεχνικό κείμενο το θέλω και καλά ορθογραφημένο, όχι μόνο καλά δομημένο. Δεν κοιτάω τα λάθη μόνο όταν διαβάζω ειδήσεις γιατί εκεί εστιάζω κατευθείαν στην πληροφορία.

-Δεν είμαι μ' ένα λεξικό ανά χείρας αλλά βρίσκεται πάντα κάποιο κοντά μου. Δε συνηθίζω να το ξεφυλλίζω. Το έχω κάνει σε άλλες γλώσσες και σε διαλέκτους -εκεί είναι το αγαπημένο μου χόμπι-, αλλά είναι μέρος της δουλειάς μου.

-Το όνειρό μου είναι να μάθω πολλές γλώσσες. Μιλάω ελληνικά, γαλλικά, αρκετά ιταλικά, λίγα αγγλικά, λίγα ισπανικά, λίγα τούρκικα. Γνωρίζω τη κατωιταλική ελληνική διάλεκτο. Τα κυπριακά απλώς τα καταλαβαίνω. Τέλος, έχω κάνει τρεις φορές το πρώτο έτος των ιαπωνικών, χωρίς να μπορέσω να συνεχίσω!

*Το κείμενο δημοσιεύθηκε αρχικά στο publiSHIT magazine