«Είναι μάλλον μια τρελή ιδέα, ότι οι ψεύτικες ειδήσεις στο Facebook επηρέασαν τις εκλογές με οποιονδήποτε τρόπο». Τάδε έφη ο ιδρυτής και διευθύνων σύμβουλος του top μέσου κοινωνικής δικτύωσης, λίγες ημέρες μετά τις αμερικανικές εκλογές. Ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ απαντούσε σε διάφορα δημοσιεύματα που κατηγορούσαν τους αλγόριθμους του Facebook για ανάδειξη περιεχομένου (fake news) που ενδέχεται να επηρέασε το εκλογικό αποτέλεσμα της 8ης Νοεμβρίου.
Εδώ έχουμε δύο αξιοπρόσεκτα στοιχεία. Το ένα είναι το προφανές: υπάρχουν και υπήρχαν ψευδείς ειδήσεις στο διαδίκτυο, όπως αναγνώρισε κι ο Ζάκερμπεργκ σε μια σπάνια ανάρτησή του για τις εκλογές στο προφίλ του. Το άλλο είναι ότι για πρώτη φορά σε εκλογική περίοδο τα social media πρωταγωνιστούν τόσο έντονα στην πολιτική πόλωση και συνδέονται τόσο πολύ με τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Προς επίρρωση αυτού, έχουμε μάλιστα άφθονα στοιχεία, κυρίως χάρη στην εκρηκτικά αναπτυσσόμενη αγορά της πολιτικής επικοινωνίας στο διαδίκτυο...
Μια πραγματικά social προεκλογική περίοδος
Το είδαμε στο Brexit, το είδαμε στις ελληνικές εθνικές εκλογές, το είδαμε - σε μικρότερο βαθμό - στις ευρωεκλογές και θα συνεχίσουμε να το βλέπουμε σε κάθε είδους εκλογική αναμέτρηση. Σε όλον τον κόσμο, οι υποψήφιοι, τα πολιτικά κόμματα και οι πολιτικοί φορείς αξιοποιούν όλο και περισσότερο τα social media για τις καμπάνιες τους. Ταυτόχρονα, οι ψηφοφόροι και οι πολίτες συνολικά χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο τα social media για να ενημερωθούν και να εκφραστούν πολιτικά. Οι αμερικανικές εκλογές του 2016 δεν αποτελούν εξαίρεση. Το αντίθετο. Μιλάμε για μια αναμέτρηση που παρήγαγε:
- 8,8 δισεκατομμύρια αναρτήσεις, likes, σχόλια και shares στο Facebook, σχετικά με τις εκλογές, στο διάστημα 23 Μαρτίου 2015 - 1 Νοεμβρίου.
- 716 εκατομμύρια αναρτήσεις, likes, σχόλια και shares, για τις εκλογές στο Facebook, την ημέρα της ψηφοφορίας.
- 75 εκατομμύρια tweets, την ημέρα της ψηφοφορίας.
Οι αριθμοί που μας παρέχει το διεθνούς κύρους Pew Research Center εξηγούν ακριβώς αυτή τη συμπεριφορά των χρηστών.
>> Ως προς τις πηγές πληροφόρησης:
- το 44% των Αμερικανών χρησιμοποίησε ως πηγή πληροφόρησης για τις προεδρικές εκλογές τα social media, το 48% ενημερωτικούς ιστότοπους, το 23% άλλες ιστοσελίδες, εφαρμογές και e-mails, και το 20% περιεχόμενο από τις ίδιες τις καμπάνιες ή τους υποψηφίους. Συνολικά, οι διαδικτυακές πηγές συγκεντρώνουν το 65% στην προτίμηση των πολιτών, με την τηλεόραση μόνο να παραμένει πρώτη, με 78%.
- Τα social media θεωρήθηκαν η χρησιμότερη πηγή πληροφόρησης για την ηλικιακή ομάδα 18-29 ετών, κατά 35%.
- Το 18% των χρηστών μοιράστηκε πληροφορίες ή ειδήσεις σχετικά με τις εκλογές.
>> Ως προς τον πολιτικό διάλογο:
- Το 31% των χρηστών ανέφερε ότι τα social media επιτρέπουν την πολυφωνία στις πολιτικές συζητήσεις.
- Το 30% θεωρεί ότι τα social media βοηθούν τους ανθρώπους να ασχοληθούν με τα θέματα που τους απασχολούν.
- To 37% των χρηστών δήλωσε κουρασμένο από την ποσότητα πολιτικού περιεχομένου στα social media, στο 20% αρέσει να υπάρχει τέτοιο περιεχόμενο και το 41% δεν κλίνει προς καμία από τις δύο θέσεις.
- Το 59% των χρηστών βρήκε απογοητευτική και έντονη την επικοινωνία του με χρήστες που έχουν αντίθετες απόψεις, σε αντίθεση με το 35% που τη βρήκε ενημερωτική και ενδιαφέρουσα.
- Το 49% των χρηστών διαπίστωσε ότι οι πολιτικές συζητήσεις στα social media περιέχουν θυμό και - σε παρόμοια ποσοστά - ασεβές περιεχόμενο και άσχετο με τα καίρια πολιτικά ζητήματα. Αξίζει να σημειώσουμε ότι, αν και το Facebook παραμένει ο «βασιλιάς» των social media και στην περίπτωση των εκλογών, αισθητή παρουσία είχαν και τα λιγότερο διαδεδομένα, όπως το Instagram, το LinkedIn και το Pinterest.
Μπορούν τα social media να προβλέψουν το αποτέλεσμα;
Σ' ένα εκλογικό σύστημα όπου πρόεδρο αναδεικνύουν οι εκλέκτορες κάθε πολιτείας και όχι ο απόλυτος αριθμός των ψήφων, οι ανατροπές δεν είναι διόλου απίθανες και οι προβλέψεις ακόμα πιο δύσκολες. Γι' αυτό, εκεί που οι δημοσκοπήσεις γενικά έπεσαν μέσα μόνο στην ποσοστιαία διαφορά μεταξύ Χίλαρι Κλίντον και Ντόναλντ Τραμπ (48% έναντι 47%), έπεσαν έξω στην ανάδειξη του νικητή. Κι όμως, στα social media οι τάσεις ήταν καλύτερα καταγεγραμμένες, όπως δείχνουν έρευνες εταιρειών που χρησιμοποιούν εξαιρετικά σύγχρονες μεθόδους:
- Η BrandsEye βασίστηκε σε ένα τεράστιο δείγμα 37,6 εκατομμυρίων συνομιλιών στο Twitter από 11 αμφιλεγόμενες πολιτείες (πχ. Πενσυλβάνια, Φλόριντα κ.ά.), οι οποίες αξιολογήθηκαν «χειροκίνητα» και όχι από αλγόριθμους - αφού οι τελευταίοι δεν μπορούν να «διαβάσουν» πίσω από τα μηνύματα με χιούμορ, ειρωνεία, σαρκασμό ή περίπλοκη γλώσσα. Η έρευνα, που εκτεινόταν από την 1η Οκτωβρίου ως τις 7 Νοεμβρίου, προέβλεψε την επικράτηση του Trump, ή καλύτερα, τη μείωση των θετικών τάσεων για την Clinton.
- Το MogIA, σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που δημιουργήθηκε από τον Ινδό, Sanjiv Rai, επίσης προέβλεψε ορθώς το εκλογικό αποτέλεσμα, ελέγχοντας 20 εκατομμύρια στοιχεία δεδομένων από όλες τις πλατφόρμες (Google, Facebook, Twitter, Youtube). To κλειδί του συστήματος είναι ότι, σε αντίθεση με τα analytics δεδομένων και τις δημοσκοπήσεις, η τεχνητή νοημοσύνη δεν προκαταλαμβάνεται.
Από το FaΚebook στην κάλπη
Παρόλο που είναι εύκολο να διασταυρώσει κανείς (μέσω έγκυρων πηγών) αν ο Πάπας Φραγκίσκος «ψηφίζει» Τραμπ ή αν βρέθηκε νεκρός πράκτορας του FBI που συνδεόταν με την υπόθεση των e-mails της κυρίας Κλίντον, όταν έχεις εκατομμύρια χρήστες να βλέπουν στην οθόνη τους ψευδείς ειδήσεις, δεν είναι πια αστείο. Είναι πρόβλημα. Αν δεν ήταν, τότε δεν θα βλέπαμε τις σχεδόν ταυτόχρονες ανακοινώσεις από Facebook και Google περί αποκλεισμού από τα διαφημιστικά τους εργαλεία, όσων publishers διαδίδουν τις ψευδείς ειδήσεις.
Η ζημιά, βέβαια, είχε ήδη γίνει. Οι μηχανές ανίχνευσης και προβολής ειδήσεων στις μεγάλες πλατφόρμες «έφαγαν το δόλωμα» των ψευτοδημοσιευμάτων που παρήγαγαν μαζικά νεαροί εργάτες του πληκτρολογίου από τις Φιλιππίνες, την ΠΓΔΜ και τις ίδιες τις ΗΠΑ. Τα υπόλοιπα αφέθηκαν στην ένταση και την πόλωση της προεκλογικής περιόδου, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι του ψηφιακού χώρου να είναι αναγκασμένοι να παραδεχθούν σήμερα ότι το Facebook «κατέστησε ευκολότερη τη διάδοση ψεμάτων και υπερβολών που πάντοτε είχαν κεντρική θέση στις πολιτικές καμπάνιες».
Το Facebook όμως έκανε και κάτι άλλο, που πρέπει να αναγνωρίσουμε πριν βιαστούμε να πούμε ότι φέτος τα social media και δη τα fake news εξέλεξαν πρόεδρο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Άλλωστε, σύμφωνα με την έρευνα της Pew που αναφέραμε προηγουμένως, μόλις το 17% των χρηστών των social media δήλωσε ότι άλλαξε την άποψή του για ένα συγκεκριμένο υποψήφιο λόγω του περιεχομένου που είδε σε αυτά. Λόγω της σχετικής ουδετερότητας που έχουν ως Μέσα, και χάρη στη διεισδυτικότητά τους, τα social media «εκθέτουν τα άτομα σε σε ιδεολογικά διαφορετικές απόψεις». Όσο μια γυναίκα χρήστης στο Facebook προσελκύεται από τις αναρτήσεις τύπου #WomenForTrump, άλλο τόσο εκτίθεται και στο #ImWithHer, ή αργότερα μετά τις εκλογές, στο #StillWithHer.
Η ισχύς των social media δεν είναι μόνο ποσοτική, αλλά και ποιοτική, γιατί καταγράφουν την πολιτική συμπεριφορά των ανθρώπων, τη στάση και τα συναισθήματά τους απέναντι στο όποιο content και επιτρέπουν την απεριόριστη έκφρασή τους (ακόμη κι αν αυτή περιλαμβάνει αναπαραγωγή ενός fake post), σε αντίθεση με τα παραδοσιακά ΜΜΕ, τα οποία είναι ελεγχόμενα από το δυναμικό και την ιδιοκτησία τους.
Η Helen Margetts, του Oxford Internet Institute, το θέτει με πολύ λεπτό τρόπο: «Don't shoot the messenger!», μας προτρέπει, εννοώντας εμμέσως πλην σαφώς ότι για τα fake news υπάρχει και η τελική ευθύνη, όχι μόνο εκείνου που τα αναπαράγει, αλλά και εκείνου που τα ερμηνεύει. Και εξηγεί ότι «αντί να δούμε τα social media μόνο σαν το μέσο με το οποίο ο Trump έπιασε τον προεδρικό του στόχο, θα πρέπει να εκτιμήσουμε πώς αυτά μας προσφέρουν πλούσια, πολύτιμα στοιχεία για να κατανοήσουμε το θυμό ή την αγανάκτηση που οι δημοσκοπήσεις παρέκαμψαν, καθώς και την πολιτική συμπεριφορά στο μέλλον». Και θα είναι τα social media που θα «ρίξουν φως και διαφάνεια στο έργο της [επικείμενης] κυβέρνησης Τραμπ, όπως έκαναν και στην καμπάνια του».
The 2016 Presidential Campaign - a News Event That's Hard to Miss, Pew Research Center, 4 Feb 2016
The Political Environment on Social Media, Pew Research Center, 25 Oct 2016