Γίνεται μεγάλη συζήτηση για το γεγονός ότι η κρίση επέφερε αξιοσημείωτη διαρροή Ελλήνων επιστημόνων στο εξωτερικό, και αυτό επηρεάζει σημαντικά τις ικανότητες της Ελληνικής οικονομίας για καινοτομία και ανάπτυξη. Στο μυαλό του κόσμου, η φυγή των επιστημόνων ταυτίζεται με απώλεια για τη χώρα. Όμως, η προσέγγιση του ζητήματος από την στενή οπτική της διαρροής εγκεφάλων (brain drain) ίσως είναι προβληματική στην εποχή της ελεύθερης διακίνησης ιδεών και ανθρώπων, ειδικά όταν αναφέρεται σε μια χώρα που δημιούργησε κορυφαίο πολιτισμό για χιλιάδες χρόνια χωρίς την έννοια του έθνους-κράτους. Τα θεσμικά προβλήματα της Ελλάδας στο χώρο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι βαθύτερα, και νωρίτερα από την κρίση η Ελλάδα είχε ήδη σαφές πρόβλημα να κρατήσει το επιστημονικό δυναμικό της. Αυτό φαίνεται από την - για δεκαετίες - υπερ-εκπροσώπηση των Ελλήνων σε κορυφαία πανεπιστήμια του εξωτερικού.
Ένα πρόσφατο συνέδριο στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον στην Αγγλία έφερε μαζί διαφορετικές γενιές Ελλήνων επιστημόνων, σε διαφορετικές φάσεις τις καριέρας τους. Για τους Έλληνες επιστήμονες του εξωτερικού, η έννοια της ελληνικότητας μπορεί να σημαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα, διαφορετικές αφετηρίες και διαφορετικές πορείες, αλλά που τελικά κάπως περιέργως συγκλίνουν.
Κεντρικό πρόσωπο του συνεδρίου ήταν ο βασικός ομιλητής Γιάννης Ιωαννίδης, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Το συνέδριο είχε θέμα που σχετίζεται άμεσα με την μεγάλη ερευνητική καριέρα του, και συγκεκριμένα το ζήτημα της αξιοπιστίας των επιστημονικών ερευνητικών συμπερασμάτων. Για παράδειγμα, όλοι μας έχουμε προσέξει - με κάποια σύγχυση - τα αποτελέσματα ερευνών που συσχετίζουν σχεδόν κάθε είδος τροφής με τον καρκίνο, και συχνά με αντικρουόμενα αποτελέσματα για την ιδία τροφή. Ο Δρ. Ιωαννίδης έδειξε με μια σειρά ερευνών ότι υπάρχουν πολλοί αρνητικοί παράγοντες που οδηγούν σε ερευνητικά πορίσματα που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα καθώς και πολλές δυνατότητες για να αντιμετωπιστούν αυτοί οι αρνητικοί παράγοντες.
Ο ίδιος ο Δρ. Ιωαννίδης είναι μια εξαιρετική περίπτωση Έλληνα επιστήμονα. Γεννημένος στη Νέα Υόρκη, σπούδασε στην Ελλάδα και στη συνέχεια έκανε ειδικότητα και ξεκίνησε την πανεπιστημιακή του καριέρα για μια δεκαετία στην Αμερική, για να γυρίσει έπειτα στην Ελλάδα. Βρισκόμενος στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, έδειξε ότι διεθνούς κλάσεως έρευνα μπορεί να γίνει στην Ελλάδα παρά τα προβλήματά της. Το 2010 επέστρεψε στην Αμερική και πήγε στο Στάνφορντ όπου διευθύνει το Stanford Prevention Research Center και έχει ιδρύσει επιπλέον και το δικό του ινστιτούτο - που αφορά έναν τομέα του επιστητού, τη μετά-έρευνα, που σε μεγάλο βαθμό ο ίδιος ανέπτυξε. Πέραν της καθαρά βιοϊατρικής έρευνάς του, ο Δρ. Ιωαννίδης ασχολείται με τη συγγραφή και έχει μεράκι στην Ελληνική ιστορία. Για εκείνον η ελληνικότητα δεν ταυτίζεται με ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο. Μάλιστα, αρέσκεται ο ίδιος να γνωρίζει άλλους Έλληνες που διαγράφουν τη δική τους παραγωγική πορεία πάνω στον κόσμο.
Η φυγή Ελλήνων επιστημόνων ίσως είναι ευκαιρία για ένα δυνατό κομμάτι του Ελληνισμού να αβγατίσει και να μάθει να σκέφτεται διαφορετικά, μακριά από στενόμυαλους λαϊκισμούς και εθνικισμούς.
Ένας τέτοιος άλλος διεθνής Έλληνας είναι ο συν-διοργανωτής του συνεδρίου Κωνσταντίνος Σεντικίδης, καθηγητής ψυχολογίας. Μετά από τις σπουδές του στην Ελλάδα έμεινε στην Αμερική με την επίσης ψυχολόγο σύζυγό του Αναστασία για δεκαεφτά χρόνια, προτού μετακομίσουν στο Σαουθάμπτον το 1999. Είναι ένας από τους πιο αναγνωρισμένους διεθνώς ερευνητές στον τομέα του, την κοινωνική ψυχολογία, και ασχολείται αποκλειστικά με θέματα που έθιξαν πρώτοι οι έλληνες φιλόσοφοι(π.χ., Σωκράτης - αυτογνωσία) ή ανέδειξαν έλληνες διανοούμενοι (π.χ. Όμηρος - νοσταλγία). Ο Κώστας και η Αναστασία είναι κεντρικές φιγούρες της Ελληνικής κοινότητας. Η Αναστασία, έκτος από τη νοσοκομειακή της ενασχόληση με παιδιά που πάσχουν από αυτισμό, διδάσκει ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς. Έτσι, αρκετοί από τους Έλληνες του Σαουθάμπτον - όπως ο γράφων - μάθανε να χορεύουν ελληνικούς χορούς αφότου έφυγαν από την Ελλάδα.
Οι καθηγητές Γιάννης Ιωαννίδης και Charles Manski, Οικονομολόγος από το Northwestern University
Ένας από τους συμμετέχοντες στο χορό είναι ο Γιάννης Κρασονικολάκης. Με λεβέντικο κρητικό όνομα, διδάσκει κρητικούς χορούς και βοηθά την Αναστασία. Το ενδιαφέρον είναι ότι δε μεγάλωσε στην Κρήτη, αλλά και η έννοια του Κρητικού διαπερνά τέτοια στεγανά, ιδιαίτερα όταν «ο Κύρης σου» είναι βέρος Κρητικός. Ο Γιάννης είναι από τους νέους που έφυγε λόγω της κρίσης πριν από δύο χρόνια. Ως πρόσφατος μετανάστης, ακόμα οι βαλίτσες του είναι γεμάτες λουκάνικα και άλλα καλούδια κάθε φορά που επιστρέφει από την Ελλάδα. Διδάσκει στο Business School του Πανεπιστήμιου του Σαουθάμπτον και έμαθε για το συνέδριο που θα έχει την παρουσία του Δρα Ιωαννίδη. Του μιλά για την ερευνά του και άλλη μια συνεργασία ίσως γεννιέται μεταξύ Ελλήνων.
Ένας άλλος συν-διοργανωτής του συνεδρίου είναι ο γράφων. Η ελληνικότητα έχει επίσης επηρεάσει την έρευνά μου, αφού ένα μπλογκ για τα Ελληνικά πανεπιστήμια που τόνιζε τα επιτεύγματα του Δρα Ιωαννίδη με οδήγησε να ασχολούμαι αρκετά με τον ίδιο τομέα, αλλά από την οπτική της οικονομικής επιστήμης, που μελετά συστηματικά τα οικονομικά κίνητρα.
Στο Οικονομικό τμήμα στο πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον όπου διδάσκω, οι Έλληνες καθηγητές είναι το μεγαλύτερο εθνικό γκρουπ. Ακόμα και κάποιοι μη γεννημένοι στον Ελλαδικό χώρο νιώθουν ελληνικότητα. Πρόεδρος του τμήματος είναι ο Ζαν-Ιβ Πιταράκης, ένας Έλληνας μεγαλωμένος στην Γαλλία και την Κωνσταντινούπολη με γονείς από την Πόλη. Η Αντονέλλα Ιάννι, παρούσα στο συνέδριο, είναι Ιταλίδα με παλιά καταγωγή από τα Ιόνια Νησιά, και μιλάει λίγα Ελληνικά. Η ελληνικότητα ήταν παρούσα παντού αυτές τις μέρες του συνεδρίου. Κι όχι μόνο μέσα στη συνεδριακή αίθουσα. Το Σαουθάμπτον, στα νότια της Αγγλίας, είναι τόπος που συνεχώς προσελκύει καινούργιους Έλληνες εργαζόμενους ειδικά στον τομέα της υγείας, τόσο που το Γενικό Νοσοκομείο της πόλεως αποκαλείται χαϊδευτικά «μικρό Ελληνικό νοσοκομείο».
Βλέποντας την μέσα από αυτό το θετικό πρίσμα, η φυγή Ελλήνων επιστημόνων ίσως είναι ευκαιρία για ένα δυνατό κομμάτι του Ελληνισμού να αβγατίσει και να μάθει να σκέφτεται διαφορετικά, μακριά από στενόμυαλους λαϊκισμούς και εθνικισμούς. Άλλωστε, όπως έγραψε ο Μανώλης Ρασούλης «Χαρά στον Έλληνα που ελληνοξεχνά». Στο τελευταίο του βιβλίο, τις «Παραλλαγές Πάνω στην Τέχνη της Φυγής και Ένα Απονενοημένο Ριτσερκάρ» (Κέδρος, 2014), ο Γιάννης Ιωαννίδης προσπαθώντας να κατανοήσει την ψυχολογία της διασποράς των Ελλήνων αναφέρει μια φράση του Malkin: «Ο ελληνικός πολιτισμός άρχισε να υπάρχει μόνο όταν οι Έλληνες διασκορπιστήκανε».
*Ευχαριστώ τους Γιάννη Ιωαννίδη, Κωνσταντίνο Σεντικίδη, Μιχάλη Βλασσόπουλο, Ζαν-Ιβ Πιταράκη, και Αντονέλλα Ιάννι, για τα σχόλια και την συνεισφορά τους στο παρόν άρθρο.