Γράφει ο Περικλής Γκόγκας Καθηγητής Οικονομικής Ανάλυσης
και Διεθνών ΟικονομικώνΤμήμα Οικονομικών ΕπιστημώνΔημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
*
Γενικά, αν κοιτάξουμε μεσο-μακροπρόθεσμα, όλες οι οικονομίες του κόσμου αλλά και οι κοινωνίες πάνε προς το καλύτερο. Με εξαίρεση περιπτώσεις όπως η ελληνική κρίση χρέους, η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, κλπ ο κόσμος κοινωνικά και οικονομικά γίνεται καλύτερος. Ακόμα και κρίσεις όπως αυτές που προανέφερα, μόνο βραχυπρόθεσμα αναστρέφουν την τάση για βελτίωση όλων των δεικτών. Σήμερα, το 10% των φτωχότερων έχει σίγουρα περισσότερη ευημερία από αυτή που είχε 40 χρόνια πριν.
Η Σημερινή Ανισότητα
Μπορεί να είναι καλύτερα όλοι από ότι δεκαετίες πριν, αλλά ταυτόχρονα η ανισότητα ανάμεσα στο 10% των πλουσιότερων και το 10% των φτωχότερων διευρύνεται συνεχώς. Βέβαια, υπάρχουν και πολλές ανακρίβειες σε όσα διαβάζουμε στα μέσα για την ανισότητα αυτή.
Διαβάζουμε ότι οι 3.000 πλουσιότεροι του κόσμου έχουν περιουσία που ξεπερνά το ΑΕΠ όλων των χωρών της γης, εκτός των ΗΠΑ και τις Κίνας. Αυτό το στατιστικό που περνάει σε όλους μέσα από δελτία ειδήσεων και social media, δημιουργεί ένα έντονο αίσθημα ανισότητας. Βέβαια, η σύγκριση είναι άστοχη και λανθασμένη. Είναι σα να λέω ότι κάποιος έχει περιουσία (ακίνητα, καταθέσεις, κλπ) €100.000 και εγώ εισόδημα €10.000, άρα περιουσία 10πλάσια από το εισόδημά μου. Βέβαια, η περιουσία είναι σταθερή, ενώ το εισόδημα των €10.000 θα το έχω κάθε μήνα. Στα οικονομικά η πρώτη ονομάζεται μεταβλητή αποθέματος (stock variable) και η δεύτερη μεταβλητή ροής (flow variable). Έτσι, και στην είδηση για τους πλουσιότερους η περιουσία τους μετράει απόθεμα, ενώ το ΑΕΠ των χωρών μετράει ροή. Πχ, το ΑΕΠ της Ελλάδας είναι €250 δις το χρόνο, που σημαίνει ότι παράγονται αγαθά και εισοδήματα αξίας €250 δις κάθε χρόνο, δηλαδή σε 10 χρόνια €2,5 τρις.
Συμπεριφορική Οικονομική (Behavioral Economics)
- Ταυτόχρονα όμως υπάρχει διάχυτο και ένα σημαντικό αίσθημα αδικίας και ανισότητας. Πώς δικαιολογείται και πώς δημιουργείται αυτό; Η απάντηση έρχεται από την Συμπεριφορική Οικονομική (Behavioral Economics), που είναι ο κλάδος των οικονομικών που πέρα από τα απόλυτα νούμερα των οικονομικών μεγεθών, μελετά και τα σχετικά μεγέθη, αλλά και την ψυχολογία και κοινωνική συμπεριφορά, καταναλωτών, εργαζομένων, επιχειρηματιών. Πολλά πειράματα που γίνονται στον τομέα αυτό δίνουν εντυπωσιακά αποτελέσματα: στην ερώτηση, πχ, αν θα προτιμούσατε να: α) σε γειτονιά όπου έχετε εισόδημα €150.000 και οι άλλοι €100.000, ή β) να έχετε εισόδημα €200.000 και οι άλλοι στη γειτονιά €500.000, πάρα πολλοί επιλέγουν το α) πράγμα που είναι μη-ορθολογικό καθώς το β) σου δίνει €50.000 μεγαλύτερο εισόδημα! Αυτό γίνεται γιατί, τελικά, οι άνθρωποι μετράνε όχι μόνο τα απόλυτα νούμερα, αλλά και τα σχετικά, αλλά και παράγοντες όπως το αίσθημα της ανισότητας, της δικαιοσύνης, της αξιοκρατίας, ο φθόνος, κλπ.Η θεωρία της προοπτικής (prospect theory), λέε ότι οι άνθρωποι αξιολογούν κέρδη και απώλειες, όχι απολύτως, αλλά συγκριτικά και με βάση το γενικότερο πλαίσιο. Παίζει ρόλο η αντιληπτή ανισότητα και δικαιοσύνη, καθώς οι κοινωνικές συγκρίσεις επηρεάζουν το αίσθημα ικανοποίησης ή αδικίας. Έτσι, οι άνθρωποι συχνά προτιμούν να είναι σχετικώς καλύτερα από τους άλλους, ακόμα και αν αυτό σημαίνει λιγότερα απόλυτα χρήματα.
Προβλήματα του Αισθήματος Αδικίας
Η αίσθηση αυτή, δικαιολογημένη ή όχι, έχει σημαντικές πραγματικές συνέπειες που εξηγούν πολλά από τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα που θεωρούμε γενικά ανεξήγητα. Έχουν συνέπεια σημαντικά ψυχολογικά προβλήματα που εξηγούν πολλές ακραίες συμπεριφορές:
- Η αγανάκτηση και ο θυμός για την κατάσταση οδηγούν σε επιθετικότητα και/ή αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, αύξηση βίαιων συμπεριφορών, κλπ. Έτσι εξηγείται και αυτό που βλέπουμε γύρω μας: περιστατικά λεκτικής και σωματικής βίας στο δρόμο με το αυτοκίνητο για ασήμαντη αφορμή, στην ουρά σε κάποια υπηρεσία ή ταμείο, στο σχολείο, κλπ.
- Η χαμηλή αυτοεκτίμηση οδηγεί σε μείωση της αυτοπεποίθησης και της αυταξίας, που με την σειρά της οδηγεί σε κοινωνική απόσυρση και δυσκολία στην διεκδίκηση ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων: το βλέπουμε με τα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής σε εκλογές, στον συνδικαλισμό, στην διεκδίκηση των δικαιωμάτων μας, κλπ.
- Κατάθλιψη και άγχος, οδηγεί σε αίσθηση αδυναμίας αλλαγής της κατάστασης, με συμπεριφορές και απόψεις πολύ κοινές πλέον όπως: όλοι ίδιοι είναι, και τι θα αλλάξει αν κάνω κάτι;
- Όλα αυτά διαβρώνουν την κοινωνική συνοχή, την ελπίδα, τις προσδοκίες και τελικά τη Δημοκρατία μας και αυτό φαίνεται στην αύξηση και ανάπτυξη ακροδεξιών ριζοσπαστικών κινημάτων, συμμοριών, τοξικών και παράνομων συμπεριφορών, κλπ
Αντιμετώπιση του Προβλήματος
Προφανώς το πρόβλημα έχει πραγματικά αίτια που είναι η διεύρυνση της ανισότητας μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Τι μπορεί να γίνει; Πρέπει να υπάρξουν στοχευμένες πολιτικές μείωσης ανισότητας, κοινωνικής δικαιοσύνης, ενημέρωσης για την σημασία της “αντιληπτής ανισότητας”. Δηλαδή, οι πολιτικές ενάντια στην ανισότητα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη και το πώς βιώνεται και κοινωνικά και ψυχολογικά το φαινόμενο από τον μέσο πολίτη.
