«Ο σκοπός της τέχνης και της επιστήμης είναι όχι απλώς η γνώση, αλλά η πράξη προς το καλόν.»
— Αριστοτέλης
Η φιλοσοφία, από τα βάθη της αρχαιότητας, δεν υπήρξε ποτέ μια αποστειρωμένη θεωρία· ήταν πάντοτε πράξη, αναζήτηση του «πώς πρέπει να ζούμε». Από τον Σωκράτη και τον Αριστοτέλη έως τον Καντ και τον Βιτγκενστάιν, η φιλοσοφία ήταν διαλογική – προϋπέθετε τον διάλογο, την αντιπαράθεση, την εσωτερική διερώτηση. Σήμερα, όμως, ο διάλογος αυτός έχει αποκτήσει μια νέα, ασύλληπτη διάσταση: τη διαδικτυακή και τεχνητά νοήμονα μορφή του. Η ερώτηση είναι αν αυτή η μετάλλαξη υπηρετεί το πνεύμα της φιλοσοφίας ή το υπονομεύει.
Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) έχει γίνει το πιο συχνά αναφερόμενο επίτευγμα της εποχής μας. Μιλάμε για «έξυπνα» συστήματα, για αλγορίθμους που μαθαίνουν, που προβλέπουν, που αποφασίζουν. Όμως, πίσω από τη λάμψη της τεχνολογίας, κρύβεται ένα βαθύτερο φιλοσοφικό ερώτημα: τι είναι τελικά η νοημοσύνη; Και κυρίως, τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος μέσα σε έναν κόσμο που αρχίζει να σκέφτεται… χωρίς εμάς;
Η φιλοσοφία εδώ και αιώνες παλεύει με το ζήτημα της συνείδησης, της ελευθερίας της βούλησης και της ηθικής ευθύνης. Η ΤΝ έρχεται να ταράξει αυτά τα θεμέλια. Ένα μηχάνημα μπορεί να υπολογίζει, να αναγνωρίζει πρότυπα, ακόμη και να «μιλά» με τρόπο που θυμίζει άνθρωπο. Όμως, αντιλαμβάνεται; Έχει συνείδηση του εαυτού του; Κατανοεί τη διαφορά ανάμεσα στο σωστό και το λάθος;
Η απάντηση είναι μάλλον όχι – τουλάχιστον προς το παρόν. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν κατανοεί, υπολογίζει. Δεν σκέφτεται, εκτελεί. Είναι ένα εργαλείο, όχι ένα υποκείμενο. Και ακριβώς εδώ βρίσκεται η μεγάλη φιλοσοφική παγίδα: ο άνθρωπος, μαγεμένος από τα δημιουργήματά του, κινδυνεύει να ξεχάσει ποιος είναι.
Η τεχνολογία, όσο προχωρημένη κι αν είναι, παραμένει αντανάκλαση της ανθρώπινης σκέψης — και των προκαταλήψεών της. Όπως έλεγε ο Heidegger, κάθε τεχνολογικό εργαλείο κουβαλά μέσα του έναν τρόπο θέασης του κόσμου. Έτσι και η ΤΝ δεν είναι ουδέτερη. Ενσωματώνει τις αξίες, τις προτεραιότητες και τις στρεβλώσεις εκείνων που τη σχεδίασαν. Αν εκπαιδεύσουμε ένα σύστημα με δεδομένα γεμάτα κοινωνικές ανισότητες, τότε θα «μάθει» κι εκείνο να αναπαράγει την αδικία.
Ο Σωκράτης έλεγε ότι «η ανεξέταστη ζωή δεν αξίζει να τη ζεις». Σήμερα, θα έλεγα πως η ανεξέταστη τεχνολογία δεν αξίζει να τη χρησιμοποιούμε. Δεν αρκεί να ρωτάμε αν κάτι μπορεί να γίνει τεχνικά — πρέπει να ρωτάμε αν πρέπει να γίνει.
Ωστόσο, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προσφέρει και νέους δρόμους στη φιλοσοφία. Για πρώτη φορά, έχουμε ένα «εργαστήριο σκέψης» που επιτρέπει τη δοκιμή φιλοσοφικών εννοιών στην πράξη. Μέσω της ΤΝ μπορούμε να εξετάσουμε πειραματικά ερωτήματα για τη συνείδηση, τη γλώσσα, τη λογική, ακόμη και την ηθική απόφαση. Οι φιλόσοφοι του 21ου αιώνα μπορούν να χρησιμοποιήσουν την ΤΝ όχι ως απειλή, αλλά ως καθρέφτη και εργαλείο — για να κατανοήσουν βαθύτερα τι σημαίνει ανθρώπινος νους, τι είναι η δημιουργία, τι η γνώση. Αν η ΤΝ «μας μιμείται», τότε ίσως, μέσα από τη μίμησή της, να γνωρίσουμε καλύτερα τον εαυτό μας.
Η διαδικτυακή επικοινωνία και, κυρίως, η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) έχουν καταστήσει τον λόγο, τον διάλογο και τη γνώση προσβάσιμα παντού και από όλους. Αυτό, από μόνο του, αποτελεί μια βαθιά δημοκρατικοποίηση του φιλοσοφείν. Μπορεί πλέον ένας νέος ή μια νέα, από ένα απομονωμένο χωριό, να συνομιλεί διαδικτυακά με ειδικούς, να αναζητά απαντήσεις, να προσεγγίζει τη γνώση χωρίς μεσάζοντες. Σε αυτό το επίπεδο, η ΤΝ φαίνεται να πραγματώνει το σωκρατικό ιδεώδες της «μαιευτικής»: βοηθά να αναδυθεί η σκέψη, να οργανωθεί ο στοχασμός, να διατυπωθεί ο προβληματισμός.
Όμως, κάθε τεχνολογικό άλμα έχει διπλή όψη. Το ίδιο μέσο που πολλαπλασιάζει τη γνώση, μπορεί να την επιφανειοποιεί. Η ταχύτητα και η αμεσότητα της διαδικτυακής επικοινωνίας συχνά αντικαθιστούν τη στοχαστική ωρίμανση με γρήγορες εντυπώσεις. Η ΤΝ, από εργαλείο διαλόγου, μπορεί να γίνει υποκατάστατο σκέψης. Και τότε η φιλοσοφία —που γεννήθηκε από τη σιωπή και τον στοχασμό— κινδυνεύει να μετατραπεί σε ανακυκλωμένο περιεχόμενο.
Στην εκπαίδευση, η ΤΝ ανοίγει τεράστιους ορίζοντες: εξατομικευμένη μάθηση, διαδραστικά περιβάλλοντα, δημιουργική σύνθεση γνώσης. Ωστόσο, η πραγματική φιλοσοφική παιδεία δεν είναι απλή συσσώρευση πληροφορίας. Είναι καλλιέργεια κριτικής ικανότητας και ηθικού αναστοχασμού. Αν ο μαθητής ή ο φοιτητής μάθει να «ρωτά» μια μηχανή χωρίς να αμφισβητεί τις προϋποθέσεις των απαντήσεων, τότε η ΤΝ δεν τον ελευθερώνει· τον καθιστά εξαρτώμενο. Αν όμως μάθει να συζητά με την ΤΝ όπως θα συζητούσε με έναν δάσκαλο —δηλαδή να εξετάζει, να συγκρίνει, να απορρίπτει— τότε η ΤΝ μετατρέπεται σε πολύτιμο συνεργάτη της φιλοσοφίας.
Στην πολιτική σφαίρα, η διαδικτυακή επικοινωνία και η ΤΝ άλλαξαν ριζικά τον δημόσιο λόγο. Από τη μία, έδωσαν φωνή στους «άφωνους». Από την άλλη, γέννησαν την εποχή της επιφανειακής βεβαιότητας, των ψευδών ειδήσεων, των αυτοματοποιημένων αφηγήσεων. Ο φιλοσοφικός λόγος, που στηρίζεται στην αμφιβολία, στη μετριοπάθεια και στην αναζήτηση της αλήθειας, δοκιμάζεται. Η ΤΝ, με την ισχύ των αλγορίθμων της, μπορεί να διαμορφώνει απόψεις, να προβάλλει επιλεκτικά, να χειραγωγεί. Το ζητούμενο λοιπόν δεν είναι να απορρίψουμε την τεχνολογία, αλλά να της επιβάλουμε φιλοσοφική ηθική: να τη χρησιμοποιούμε με κριτήριο την αλήθεια και όχι την εντύπωση.
Στην οικονομία, η ΤΝ ενσαρκώνει το αρχέτυπο του εργαλείου: απέραντη ισχύς παραγωγής, πρόβλεψης και ανάλυσης. Όμως η φιλοσοφία μάς υπενθυμίζει πως η αξία δεν μετριέται μόνο με το προϊόν, αλλά και με το νόημα. Ένα οικονομικό σύστημα που αντικαθιστά τον άνθρωπο με μηχανές, χωρίς να αναρωτιέται για ποιον σκοπό παράγουμε, είναι τεχνολογικά πανίσχυρο αλλά ανθρωπιστικά πτωχό. Η πρακτική φιλοσοφία, όπως την όριζε ο Αριστοτέλης, στοχεύει στο «ευ ζην», όχι απλώς στο «έχειν».
Τέλος, στις διαπροσωπικές σχέσεις, το διαδίκτυο και η ΤΝ λειτουργούν σαν καθρέφτης και παραμορφωτικό φακό μαζί. Μας φέρνουν κοντά, αλλά συχνά χωρίς επαφή. Η σχέση μετατρέπεται σε μήνυμα, η εξομολόγηση σε δεδομένα, το συναίσθημα σε εικονίδιο. Και όμως, η φιλοσοφία —όπως και η αγάπη— χρειάζεται το βλέμμα, την παρουσία, το «μαζί». Αν η ΤΝ δεν μπορεί να νιώσει, ας μην της επιτρέψουμε να υποκαταστήσει αυτό που μόνο ο άνθρωπος μπορεί να προσφέρει: την αυθεντική επικοινωνία.
Η φιλοσοφία δεν είναι πολυτέλεια του παρελθόντος· είναι αναγκαιότητα του μέλλοντος. Χωρίς τη φιλοσοφική σκέψη, η τεχνητή νοημοσύνη θα παραμείνει ένα άψυχο εργαλείο στα χέρια εκείνων που θέλουν να ελέγχουν, να κερδίζουν, να χειραγωγούν. Με τη φιλοσοφία όμως, μπορεί να γίνει εργαλείο ελευθερίας – βοηθός του ανθρώπου και όχι αντικαταστάτης του.
Η αληθινή νοημοσύνη δεν βρίσκεται στα κυκλώματα, αλλά στη συνείδηση της ευθύνης. Δεν είναι το «πόσο γνωρίζουμε», αλλά το «πώς χρησιμοποιούμε αυτό που γνωρίζουμε». Αν δεν το καταλάβουμε εγκαίρως, θα φτιάξουμε μηχανές που θα αποφασίζουν για μας — και θα έχουμε χάσει τη δική μας ψυχή.
Η τεχνική νοημοσύνη είναι, τελικά, ένας καθρέφτης. Μας δείχνει όχι το μέλλον των μηχανών, αλλά το μέλλον του ανθρώπου. Και αυτό το μέλλον εξαρτάται όχι από τους αλγόριθμους, αλλά από τη σοφία μας.
Η πρόκληση του καιρού μας, λοιπόν, δεν είναι να διαλέξουμε ανάμεσα στη φιλοσοφία και την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά να τις συμφιλιώσουμε. Να αξιοποιήσουμε τη δύναμη της ΤΝ ως όχημα στοχασμού, χωρίς να της παραδώσουμε το τιμόνι. Να θυμόμαστε ότι η φιλοσοφία ξεκινά από μια απλή, αλλά ακατάλυτη πράξη: τη συνειδητή ερώτηση. Και αυτήν, καμία μηχανή -όσο «έξυπνη» κι αν είναι- δεν μπορεί να την αντικαταστήσει.
*Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ, πρώην Πρύτανης, Γ.Γ.Ευρωπαικής Ένωσης Ομότιμων Καθηγητών
