Οι σοβαρές κυβερνήσεις διαχειρίζονται τον κλονισμό από την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και έκτοτε το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα βρίσκεται σε μεταβατικό στάδιο. Οι χρηματοπιστωτικές, οικονομικές και πολιτικές συνέπειες της κρίσης μπορούν να χαρακτηριστούν επίσης γεωπολιτικές και γεωοικονομικές αποτυπώνοντας τον αντίκτυπο με τον οποίο οι χώρες σχετίζονται μεταξύ τους πολιτικά και οικονομικά. Πολύ πριν από την κρίση οι αναδυόμενες οικονομίες, όπως η Κίνα, διαδραμάτιζαν σημαντικότατο ρόλο στις παγκόσμιες υποθέσεις και η κρίση επιτάχυνε αυτή τη διαδικασία συμβάλλοντας στην επισφαλή ρευστότητα των διεθνών υποθέσεων, δηλαδή των φαινομένων σε παγκόσμια πλέον κλίμακα. Παρατηρώ μια μάλλον εντυπωσιακή ανατροπή του ιστορικού μοντέλου, στο οποίο η τεχνολογική πρόοδος και ο φιλελευθερισμός αλληλοενισχύονταν· οι καινοτομίες πλέον απειλούν να ανατρέψουν την ισορροπία προς όφελος της αμείλικτης καπιταλιστικής κερδοφορίας, τερματίζοντας τους νεοτερικούς αιώνες της συνεργασίας ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και στην ανθρώπινη εξέλιξη.
Μου έρχεται κατά νου τελευταία το βραβευμένο με Πούλιτζερ (1967) θεατρικό έργο Μια Εύθραυστη Ισορροπία του σπουδαίου Αμερικανού συγγραφέα Έντουαρντ Άλμπι (1928-2016). Αυτό οφείλεται στον τίτλο του έργου, ο οποίος αναδύεται συχνά στις συζητήσεις μου με φίλους αυτόν τον καιρό. Μπορεί δήθεν η παγκοσμιοποίηση να φέρεται ως κατάσταση ασφαλούς ισορροπίας, αλλά ως σύστημα είναι τόσο περίπλοκο, δηλαδή πολυπαραμετρικό ώστε εντέλει να καθίσταται απρόβλεπτο. Τα ερευνητικά επιτεύγματα στα μαθηματικά για μοντελοποίηση και προτυποποίηση σε μεγάλης κλίμακας θεωρήσεις είναι μάλλον αμφιλεγόμενα και οι ενδεχόμενες υποδείξεις υπάγονται στους κανόνες της στατιστικής πιθανότητας.
Το δίπολο τεχνολογική αλλαγή και φιλελεύθερος καπιταλισμός εδραίωσε μια δυναμική ισορροπία· η τεχνική πρόοδος αύξησε την παραγωγικότητα χωρίς να οδηγήσει σε συγκέντρωση αυταρχικής εξουσίας. Η διεύρυνση των πολιτικών και ατομικών δικαιωμάτων δεν αναχαίτιζε την παραγωγικότητα και την ευημερία. Αφενός η σταθερότητα και η ανοικτότητα του φιλελευθερισμού ενίσχυαν τα κίνητρα για επενδύσεις και αφετέρου οι τεχνολογικές πρόοδοι σάμπως να περιόριζαν την κυριαρχία των ελίτ. Προϋπόθεση για μια διαρκή οικονομική επιτυχία θεωρήθηκε η διατήρηση του κράτους δικαίου, που ισχύει και για τους κυβερνώντες. Ο Ντέιβιντ Χιουμ (1711-1776) ισχυριζόταν το ίδιο για τη δημοκρατική διακυβέρνηση, στην οποία συμπεριλάμβανε τη συνταγματική μοναρχία. Ο Άνταμ Σμιθ (1723-1790) υπογράμμισε ότι το εμπόριο και η βιομηχανία εισήγαγαν σταδιακά την ευταξία και την καλή διακυβέρνηση και συνάμα την ελευθερία και την ασφάλεια των κατοίκων μιας χώρας, οι οποίοι πριν ζούσαν σχεδόν σε εξάρτηση υποτέλειας από τους ανωτέρους τους και σε συνεχή κατάσταση πολέμου με τους γείτονές τους.
Ωστόσο, οι τεχνολογικές πρόοδοι επιφέρουν ασφαλώς κερδοφορία των εταιριών, αλλά αναδεικνύουν διακυβεύσεις για την κοινωνία και το περιβάλλον. Ας πούμε, η γρήγορη μόδα (fast fashion), τα φτηνά ρούχα, παράγονται προφανώς εις βάρος των εργατικών κατακτήσεων και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε χώρες όπου αυτά επιτρέπονται. Οι απαιτήσεις τους σε πρώτες ύλες, όπως το νερό, είναι τεράστιες: για να φτιαχτεί ένα απλό t-shirt, χρειάζονται 2.700 λίτρα νερού και για ένα παντελόνι τζην απαιτούνται πάνω από 10.000 λίτρα. Η τεχνητή νοημοσύνη και η χρήση του Chat GPT κοστίζουν πανάκριβα σε ηλεκτρική ενέργεια και υδάτινους πόρους· οι «διευκολύνσεις» που του ζητάμε απαιτούν ποσότητα ηλεκτρικής ενέργειας, η οποία παράγει πολλή θερμότητα. Για να αποφευχθεί η υπερθέρμανση του μηχανολογικού εξοπλισμού, ειδικά τις πιο ζεστές μέρες, θα πρέπει να ψύχεται με άφθονο νερό· σε περιβαλλοντική έκθεσή της η Microsoft παραθέτει ότι η κατανάλωση νερού αυξήθηκε 13% στο διάστημα 2020-21 και 52% μεταξύ 2020-2022, που αποδίδεται στις λειτουργικές ανάγκες της Τεχνητής Νοημοσύνης.
Ο παραγνωρισμένος Γάλλος κοινωνιολόγος Γκαμπριέλ Ταρντ (1843-1904) ισχυριζόταν ότι η εφεύρεση (invention) συνιστά τον βασικό κινητήρα της κοινωνικής αλλαγής, αγκαλιά με τη μίμηση. Ο Ταρντ αποδεχόταν τη μίμηση ως θεμέλιο των κοινωνικών δεσμών, αλλά θεωρούσε την εφεύρεση, είτε ως επινόηση είτε ως νεωτερισμό και καινοτομία, εξελικτικό παράγοντα της κοινωνίας. Η εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στην τεχνολογική πρόοδο και στην πολιτισμική ευημερία κατακρημνίζεται κάθε φορά που η κοινωνία υιοθετεί μαζικά τη μίμηση του «καινούργιου», το οποίο ενίοτε κοστίζει όσο το μέλλον μας.
Ο Κώστας Θεολόγου είναι Διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου της Σχολής ΕΜΦΕ ΕΜΠ
